Jedno z czołowych osiągnięć "szkoły polskiej", będące swoistym rozrachunkiem z mitologizowaniem wojennej przeszłości. Film należy do rzadko spotykanego gatunku - składa się z dwóch luźno ze sobą związanych tematycznie nowel. Część pierwsza opowiada o warszawskim cwaniaku Dzidziusiu, który przypadkowo wciągnięty w Powstanie Warszawskie zdobywa się na czyn bohaterski, choć właściwie niepotrzebny. Akcja drugiego opowiadania rozgrywa się w niemieckim oflagu i po raz pierwszy przedstawiono w niej życie polskich oficerów w obozie jenieckim w czasie ostatniej wojny. Do legendy urasta tu ucieczka por. Zawistowskiego. Tylko najbardziej wtajemniczeni wiedzą, że cały czas jest on w obozie - ukryty w przewodzie wentylacyjnym. Mimo starań i opieki kolegów bohater umiera - z zimna i samotności. A wszystko po to, by zachować legendę, która podtrzymywała na duchu wszystkich stłoczonych w obozie żołnierzy.

Film tworzą dwie nowele, których akcja rozgrywa się w czasie II wojny światowej. Bohaterem pierwszej jest Dzidziuś Górkiewicz (Edward Dziewoński). Gdy wybucha powstanie, w popłochu opuszcza stolicę. Wraca jednak do Warszawy. Akcja drugiej noweli rozgrywa się w niemieckim oflagu. Uwięzieni oficerowie czerpią otuchę z powtarzanej legendy o ucieczce porucznika Zawistowskiego. Tylko nieliczni wiedzą, że historia ta nie jest prawdziwa.

Pijany Dzidziuś Górkiewicz i ukrywający się nad sufitem obozowej łaźni schorowany pułkownik Zawistowski - oto wojenni bohaterowie sportretowani przez Andrzeja Munka. Tematem noweli "Scherzo alla polacca" jest powstanie warszawskie. Główny bohater, Dzidziuś Górkiewicz, początkowo rezygnuje z udziału w walce, ale później podejmuje się pośrednictwa między powstańcami a stacjonującymi w pobliżu jego domu wojskami węgierskimi. Trudna misja nie przeszkadza mu w upijaniu się winem i flirtowaniu z telefonistką. W części "Ostinato - lugubre", Munk rozprawia się z narodową mitologią. Żołnierze przebywający w obozie jenieckim są przekonani, że porucznik Zawistowski uciekł z niewoli. W rzeczywistości zbieg ukrywa się przed gestapo w obozowej łaźni. Mit cudownie ocalałego żołnierza pozwala więźniom prowadzić "normalne" obozowe życie.
Na uwagę zasługuje postać Turka kreowana przez Kazimierza Rudzkiego. Ten charakterystyczny aktor swój późny (miał 46 lat), ale udany debiut filmowy zawdzięcza właśnie Munkowi. Z trzech nowel, opartych na prozie Jerzego Stefana Stawińskiego, na ekran weszły tylko dwie. Reżyser ostatecznie zrezygnował z części "Con bravura" opowiadającej o tajnej kurierce, która w przebraniu zakonnicy przenosi meldunki przez węgierską granicę.