Czytelnia FILMu: Jak dziś zmajstrować bohatera kreskówki

FILM /
https://www.filmweb.pl/news/Czytelnia+FILMu%3A+Jak+dzi%C5%9B+zmajstrowa%C4%87+bohatera+kresk%C3%B3wki-44432
Dlaczego dziś rodzice nie są już ciągani, a sami ciągają do kina swoje pociechy, by mieć pretekst do zobaczenia nowego animowanego hitu? Dlaczego Bambi umarł, a narodziły się Dwie Lampy i Shrek? Przeczytaj i pójdź w lipcu na "Kung Fu Panda" i "Wall.E".Więcje tekstów znajdziecie w czytelni "Filmu" - najstarszego istniejącego czasopisma filmowego w Polsce.

JAK DZIŚ ZMAJSTROWAĆ BOHATERA KRESKÓWKI
Darek Arest
Rynek parodiuje kulturę. Podczas gdy krótkometrażowa animacja, odrzucona przez kino i telewizję, zamyka się w festiwalowych enklawach, wielkie wytwórnie jeszcze nigdy nie inwestowały tak wiele w generowane komputerowo filmy o przygodach różnych gadających dziwolągów. Efekt nie omija polskich ekranów: w 1998 roku gościły na nich trzy pełnometrażowe animacje, w 2002 było ich dziewięć, w zeszłym roku – 17. Stopniowo zwiększał się w tej stawce udział animacji.
Hollywood szybko polubiło aktorów z komputera, ponieważ nie kapryszą, chętnie występują w sequelach i reklamach, a starzeją się tylko wtedy, gdy wymaga tego scenariusz. Jednocześnie przypominają bohaterów klasycznych kreskówek w równym stopniu, co włochaty wilk w falbankach babcię Czerwonego Kapturka. Zapodziały się gdzieś piękne królewny, szlachetni rycerze poszli na piwo, a krasnoludki szmuglują podejrzane substancje przez zieloną granicę.
"Dorosła" animacja co jakiś czas próbuje wyrwać się z niszy i puka do bram popularności, ale sytuację rynkową zmieniła kreskówka, co by nie mówić, "rodzinna". Jedynie ewoluowała nieco jej definicja – dziś rodzice nie są już ciągani, a sami ciągają do kina swoje pociechy, by mieć pretekst do zobaczenia przygód nieszczęśliwego robota. To ten gatunek przejął i zagospodarował dorosłego widza, co zilustrował symbolicznie triumf, który w oscarowym pojedynku "Ratatuj" odniósł nad "Persepolis".
Kariera pełnometrażowej kreskówki rozwinęła się dopiero w latach 80. – do tego czasu do międzynarodowej kinowej dystrybucji trafiło zaledwie około 70 tytułów. W ciągu kolejnej dekady udało się tę liczbę podwoić – i choć pojawiały się kolejne odważne filmy Ralpha Bakshiego (reżysera wywrotowego "Kota Fritza"), a skrzydła na Zachodzie rozwijała anime – mimo zadyszki, nadal dzielnie panował Disney i jego imitatorzy. Ogromne finansowe powodzenie "Króla Lwa" i "Aladyna" w latach 90. okazało się jednak łabędzim śpiewem. W kulturze popularnej nadchodziło nowe: kino zaczynało robić użytek ze zmęczenia konwencjami, kolejne obyczajowe bariery łamała telewizja.
Od pewnego czasu Disney wspierał się w rysowanych animacjach efektami cyfrowymi, opracowywanymi przez niewielką firmę zajmującą się głównie produkcją reklam. Ambitna wytwórnia zobowiązała się także do zrealizowania pięciu pełnometrażowych filmów w całości opartych na grafice 3D.
Ta mała wytwórnia nazywała się Pixar, a w swoim pierwszym filmie nie tylko podmieniła ołówek na komputer, ale też odświeżyła formułę widowiska. Jej szefowie, odchodząc od skostniałego musicalu, postawili na zabójczą kombinację: akcja plus humor. "Toy Story" zarobił w kinach zawrotne 350 mln dolarów, a kowboj Woody i astronauta Buzz, dorzucili do tego kolejne 150 mln, efektywnie promując zabawki, sprzedając tony frytek i uśmiechając się z reprodukcji na chińskich T-shirtach.
Nieco pokraczny duet zapowiadał dopiero zieloną twarz rewolucji. Błyskawicznie rozwijająca się konkurencja pod skrzydłami DreamWorks sprawiła, że współczesny bohater animacji dzieli się na tego przed i po "Shreku". Wszystkie trzy duże produkcje z udziałem ogra znalazły się w piątce najbardziej kasowych animacji wszech czasów, co w mniejszym stopniu wydaje się sukcesem trzech wybitnych filmów niż jednej powalającej postaci. Nowa animacja znalazła swojego bohatera – na podobną pozycję poczciwa Myszka Miki pracowała przez dziesięciolecia. A ponieważ na pierwszy rzut oka widać, czym różni się Shrek od Małej Syrenki, rzucili się na tę szansę marketingowi specjaliści i zarzucili nas lawiną różnej jakości podróbek. Przepis nie wydawał się skomplikowany.
Babciu, a dlaczego masz takie popsute zęby?
Nowy bohater animacji stoi jednak w rozkroku między stęchłą tradycją a drapieżną świeżością; między Myszką Miki a Bartem Simpsonem. Kiedy w grę wchodzi produkcja kreskówki za 100 mln dolarów, ludzie stają się jakby mniej skłonni do radosnej improwizacji i chętniej korzystają ze sprawdzonych zasad. Dlatego wciąż żywe są przykazania, które w latach 30. opracował dla kreskówek Disney. Ciągle głównej postaci dobiera się towarzysza na zasadzie kontrastu. Jeśli gdzieś odbyła się rewolucja, to jej charakter był dość łagodny. Wzorcowo ilustruje to choćby kariera Brada Birda. Reżyser "Iniemamocnych" był szeregowym rysownikiem Disneya, pracował też przy telewizyjnych "Simpsonach", a w pełnym metrażu zadebiutował świetnym "Stalowym gigantem". To właśnie klasycznie rysowane bajki wniosły powiew świeżości. Nawet twórcy Disneyowskich "Lilo i Stich" i "Nowe szaty króla" wychodzili z założenia, że minął czas sympatycznych piesków i kotków. Na scenę wkroczyli nieporadni kosmici i zadufana Lama.
Zachodnia popkultura szukała nowych, niewyeksploatowanych herosów, a animacja jednym okiem zazdrośnie łypała na Japończyków, drugim – na amerykańską telewizję. Zdewaluowała się doskonałość. Idealny bohater nowych czasów nie może być... idealny: w cenie są egzemplarze śmieszne, a nawet odrobinę żałosne. "Wallace i Gromit" Nicka Parka doczekali się wreszcie pełnometrażowego debiutu. Dla kinowego medium wreszcie zaadaptowano zdobycze telewizyjnej kreskówki, w której pamiętnego roku 1989 zaatakowali bezlitośnie "Simpsonowie".
Kino, rzecz jasna, pozostało bardziej zachowawcze, ale i tam nie mogły pozostać bez echa sukcesy prostaków z MTV ("Beavis i Butthead") i cyników z Foksa ("Głowa rodziny"). Zmieniały się gusta estetyczne najmłodszych: w Cartoon Network zagościła ironia zaprawiana groteską i odrobiną absurdu, gdy na scenę wkroczyli Johnny Bravo i Atomówki. Chociaż szorstka powierzchowność też nie zawsze skrywa "czyste dobro", nawet lekko gburowaty samolub może być widzowi bliższy od abstrakcyjnego, naiwnego jelonka. Bambi co prawda składa się z samych pięknych uczynków i czułych gestów, ale to jednak podejrzany typ, co to trawkę skubie, ale kupy nie robi. Wady rodzą komizm, dodają charakteru, ale też zwyczajnie zbliżają postać do niedoskonałego widza.
Realizm z sitcomu
Zaczęło się rozpaczliwe poszukiwanie stworzeń, których zestawienie ze słowem "bohater" dałoby efekt możliwie zaskakujący, a jednocześnie takich, które można by ściśle powiązać z konkretnym tytułem. Przestrzeń była już mocno zagospodarowana – dotychczas nie odpuszczono nawet śpiewającemu tosterowi – więc na scenie szybko zrobiło się ciasno. Samego pingwina w ciągu kilkunastu miesięcy dostaliśmy w wersji stepującej, surfującej i paramilitarnej, a nie najgorsza "Dżungla" zupełnie przepadła w kinach, bo zwierzęcą obsadą przypadkowo zdublowała nieco wcześniejszy "Madagaskar".
Genialne idee rodzą się z ograniczeń. Lekcję, jak słabość zamieniać w atut, od początku dawał Pixar, wybierając na bohaterów jednej z pierwszych krótkometrażówek ("Luxo Jr" z roku 1986) dwie stolikowe lampki. Obiekty sympatyczne, syntetyczne i symetryczne. Podobnie jak zabawki z "Toy Story" – wolne od włosów, skóry, mięśni – wszystkiego, czego realistyczne przedstawienie za pomocą komputera stanowiłoby problem. Efekt imponuje do dziś (to czas domowych komputerów Spectrum!), a gdy pokonywano kolejne ograniczenia technologiczne, kina zaroiły się od futrzanych stworzeń. I chociaż pod porowatą skórą dostrzec można już było pracujące mięśnie, to realistyczny, animowany człowiek został przez publiczność odrzucony z równą bezwzględnością, co obłe kaczorki. Zgodnie z postmodernistycznymi dyrektywami, okazało się, że nie tak ważne jest "co", ale "jak" zostanie pokazane. Zasada obowiązuje cały animowany świat. Kluczem do sukcesu stała się perspektywa, z której widz może podglądać świat całkiem podobny do tego, w którym przyszło mu na co dzień egzystować. Niezwykłość nie zawiera się w rybie czy pszczole, ale w rybim czy pszczelim spojrzeniu na rzeczywistość.
Bohater, poza garścią cech charakteru, stał się bogatszy o banał, zaczął wieść żywot typowego przedstawiciela amerykańskiej klasy średniej, która od lat rozgoszczona była w amerykańskim sitcomie. Duet z filmu "Potwory i spółka" może i wygląda dość ekstrawagancko i pracę ma niezwykłą, ale musi przychodzić do niej punktualnie jak wszyscy. Ciężar dnia codziennego i anonimowy żywot pracownika korporacji przygniata bohatera "Filmu o pszczołach". Na Shreka magia czai się w każdej szafie, ale on jest spragnionym spokoju domatorem – to typowy, komediowy "antybohater" uciekający od odpowiedzialności, który w awanturę zostaje wplątany wbrew swojej woli. Na zewnątrz magiczne przygody, pod spodem codzienna egzystencja.
A wszystko zanurzone we współczesności i potocznym języku. Pod graficznym kostiumem skrywają się przecież starzy znajomi – czy to Eddie Murphy, czy Jerzy Stuhr. Głos może postać genialnie "uzupełnić", ale czasem też stanowić podstawę całego projektu. O ile człowiekowi na widowni owad obdarzony emploi Woody'ego Allena ("Mrówka Z") staje się bliższy, o tyle na ekranie bratać mu się z nim nie wolno. Świat ludzi obłożony jest dla animowanych zwierząt klątwą. Do magicznych stworzeń człowiek może się zbliżyć jedynie przez salę kinową.
Pochwała status quo
A zbliżyć się ciągle warto. Tradycyjna historia z morałem dla młodych: proszę bardzo. Pastisz i nieustanne mruganie okiem do starszych: zapraszam uprzejmie. Do tego dużo porywającej akcji dla wszystkich. Nowoczesna "kreskówka" to torcik wielowarstwowy, z którego każdy może wybrać coś dla siebie. Całość łączy się czasem świetnie, niekiedy rozłazi schizofrenicznie, ale końcowy komunikat jest szczytny: idź z dzieckiem do kina, sam też baw się dobrze i nie czuj się winny.
Oglądasz nowoczesne widowisko, z którego każdy wyniesie tyle, ile sam w nie włoży i które same siebie nie traktuje zbyt poważnie. Pełne gatunkowych klisz i wysmakowanych cytatów z ambitnych filmowych klasyków. Metawidowisko, nadwidowisko, postwidowisko, a każdy z tych przedrostków uszlachetnia je i uśmiecha do nas porozumiewawczo. Jesteśmy rozgrzeszeni – naiwnej historii nie kupuje nawet jej główny bohater, który może zatrzymać, cofnąć taśmę filmową, skomentować akcję, zwrócić się bezpośrednio do widza, jakby siedział obok niego w kinowym fotelu. Doświadczeniem popkulturowego erudyty uderza ciągle w skostniałą formułę, z którą przyszło mu się mierzyć. On wie, że za siedmioma górami, że długo i szczęśliwie i że siała baba mak – ale ma swoje przyziemne priorytety – obiad jest obiad i zjeść go trzeba. W kwestii celu, obowiązuje go nadal zestaw klasyczny (zwykle musi ratować z opałów bliźnich), ale coraz częściej do głosu dochodzą interesy indywidualne. I może być to tyle spełnione marzenie, co zachowanie status quo. Zawsze chodziło niby o komunały w rodzaju dobrego serca i dozgonnej przyjaźni, ale przepojona hipokryzją kultura zwykła odmawiać tych radości jednostkom przeciętnym – żaba musiała w finale zamienić się w urodziwego księcia.
Tymczasem wzorcowy Shrek walczy o to, by pozostać sobą. I nie oznacza to, że brak w postaciach rebelianckiego ducha – przecież już od kilku lat skutecznie zwalczają szkodliwe stereotypy, utrwalane przez bajki i Telewizję Edukacyjną. W odstawkę idą koniki polne wiodące żywot swawolny i chorobliwie zapobiegliwe mrówki – do głosu dochodzą przeczulone na punkcie higieny szczury i panda ćwicząca kung-fu. I to także jest pewnym uświęceniem indywidualizmu. A tradycja poddana fermentowi okazała się silnym wabikiem animowanej ofensywy. Zakończenia bajek zabezpieczone są pieczęcią tabu i każda próba majstrowania przy historii Czerwonego Kapturka ma w sobie coś perwersyjnego i kuszącego. Jeśli nie okaże się tylko pozerskim chwytem, skrywającym zjechaną ramotkę – także stymulującego i cennego.
Goodbye, Morrison
Produkcja kultowych postaci, według starannie opracowanych reguł, trwa, kosztuje i płata figle. Geniusze z DreamWorks oraz Pixara wykonują wspaniałą robotę, ale na pewno słyszą za plecami chichot dwóch dzieciaków z telewizyjnych kreskówek, które przypominają, że na zasady warto się czasem wypiąć i postawić ryzykownie.
Stewie Griffin z "Głowy rodziny" jest niemowlakiem z ambicjami antychrysta, przemawia z wytwornym brytyjskim akcentem i ma głowę w kształcie piłki do rugby. Bart Simpson ma głowę o równie dziwnym kształcie, żółtą skórę i jest członkiem rodziny, którą Matt Groening wymyślił naprędce, by zbyć upierdliwego producenta. Proces kreacji wszystkich pięciu postaci zajął mu wtedy około 10 minut. Tak wygląda wspaniała dwójka, z którą utożsamiają się dziś miliony noszące koszulki z ich podobiznami, portretami zajmującymi miejsce Boba Marleya i Jima Morrisona.
Darek Arest