Recenzja wyd. DVD filmu

Człowiek słoń (1980)
David Lynch
Anthony Hopkins
John Hurt

Aż i tylko o inności

W wiktoriańskiej Anglii w roku 1862 przyszedł na świat Joseph Merrick. Nic jeszcze nie zapowiadało późniejszej gehenny nowo narodzonego człowieka. Pierwsze niepokojące objawy (guzy,
W wiktoriańskiej Anglii w roku 1862 przyszedł na świat Joseph Merrick. Nic jeszcze nie zapowiadało późniejszej gehenny nowo narodzonego człowieka. Pierwsze niepokojące objawy (guzy, zniekształcenia skóry) pojawiły się po trzech latach. Od tego czasu rozpoczęła się deformacja ciała Merricka. Odrzucony przez rodzinę, a potem przez społeczeństwo, zmuszony został do "zarabiania" na swojej inności w cyrku. Dopiero pomoc doktora Fredericka Trevesa, a w dalszej kolejności niektórych przedstawicieli wyższych sfer, pozwoliła Merrickowi przeżyć względnie godnie resztę życia.

Jest to krótka notka biograficzna autentycznej postaci, a przytoczyłem ją, ponieważ David Lynch dość wiernie oparł się na historii prawdziwego Merricka, zmieniając tylko imię (na "John") i uwydatniając wewnętrzne piękno nieszczęśliwego człowieka przy niewątpliwej pomocy jaskrawych kontrastów. "Człowiek słoń" jest historią o akceptacji inności, uprzedzeniach i próbie odnalezienia siebie w społeczeństwie. I nie przychodzi mi z łatwością określenie, czy to jest dużo, czy mało.

W pierwszym odruchu chciałem rzec, że to mało. Początek filmu - niepokojący, z elementami oniryzmu i rosnącym napięciem - pozwalał mi wierzyć, że Lynch pójdzie daleko w swoim filmie i będzie pytać o istotę człowieczeństwa w rozumieniu esencjalnym, a nie powierzchownym, którego główną perspektywą jest odbiór społeczny. Tak się jednak nie stało. Reżyser ubrał Merricka (w tej roli John Hurt) w garnitur, dał mu zdolność mowy, artystyczne zamiłowania, twórczy umysł, wrażliwe serce, łagodne usposobienie i zostawił tylko powierzchowną, zdeformowaną maskę. Uciekł tym samym od mrocznego problemu, acz zdaję sobie sprawę, że tego wymagała też wierność wobec autentycznej historii. Możemy się tylko domyślać jak bardzo zmieniłoby się oblicze filmu i nasz odbiór Johna, gdyby był on zdeformowanym człowiekiem spędzającym dobę w łóżku, bez możności mówienia. Na pewno bylibyśmy bliżej niepokojących pytań o człowieczeństwo i życie (tych wciąż aktualnych w XXI wieku). Reżyser, rzecz jasna, balansowałby pewnie na granicy społecznej aprobaty, ale przecież kontrowersja jest pobudzająca. Ostatecznie, wybrał drogę prostych wyborów etycznych, które odbiorcę stawiają w wygodnej pozycji obserwatora.

Im film dłużej trwa, tym bardziej zmierza w stronę łatwych, czytelnych podziałów. Lynch skoncentrował się na perspektywie społecznej. Tutaj także można pytać o człowieczeństwo, ale są to pytania natury retorycznej. Merrick jest piękny wewnętrznie, a forma zewnętrzna nie ma znaczenia przy określaniu człowieczeństwa jednostki, czego nie wiedzieli ludzie w XIX wieku. Na płaszczyźnie etycznej "Człowiek słoń" jest filmem banalnym, a Lynch ułatwia sobie jeszcze zadanie, maksymalnie wartościując wnętrze Merricka. Nawet jeśli na początku czujemy odrazę dla fizyczności Johna, to prędko odsuwamy tę myśl, uspokajając własne sumienie i sytuując się w opozycji do plebsu zaprezentowanego w filmie. Właśnie ten plebs to kolejny rekwizyt, który nie pozwala zaangażować się widzowi chociażby w ten - jakże już  - wyeksploatowany wątek odbioru inności. Najwymowniejsza i przy tym niezwykle sugestywna jest scena, kiedy nocny stróż ze swoją kompanią oglądają Johna przez szybę. Pytanie, kto kogo ogląda? To odbiorca ogląda twarze zgromadzonej gawiedzi. Nawiasem mówiąc, dochodzi tu do sytuacji pozornie paradoksalnej: twarze przedstawicieli marginesu społecznego, pomimo swej względnej proporcjonalności i typowości, wydają się ohydniejsze od zdeformowanej głowy Merricka ubranego w garnitur. A wracając do głównego wątku, to owszem, my oglądamy przede wszystkim ordynarny plebs. Ale czy przeglądamy się w nim jak w lustrze? Nie. My oceniamy i stoimy z boku. My jesteśmy moralnie wyżsi. Tę scenę podnosi w naszych oczach przede wszystkim perfekcyjnie zarysowany kontrast, ale sama w sobie nie posiada niczego twórczego. My jesteśmy po właściwej stronie.

"Człowiek słoń" pomimo uproszczeń na płaszczyźnie etycznej pokazuje też indywidualny dramat człowieka, który musi sobie radzić ze swoją innością. Nie zostało to niestety przez reżysera dostatecznie zaakcentowane, ale przecież niektóre sceny w niezwykle wymowny sposób pokazują próby odnalezienia swojego miejsca w społeczeństwie, a także chęć samookreślenia się. Niektóre z nich zmierzając w kierunku ckliwości (chociaż to może wynikać z intensyfikacji tych wszystkich pozytywów w osobowości Merricka), ale inne w bardzo subtelny sposób docierają do widza (budowanie katedry z kartonu czy końcowa scena, w które Merrick dokonuje symbolicznego gestu uczłowieczenia). To wszystko jest jednak rozmyte z winy wspomnianych powyżej kontrastów.

Szkoda, że tak często wchodzimy w dziele Lyncha na płaszczyznę oczywistych, opozycyjnych wartości i tym samym łatwych wyborów i ocen. Gdyby sylwetka Człowieka Słonia została nam rzeczywiście przybliżona z całym jego wewnętrznym dramatem, a nie tylko zestawem przymiotów, to być może film zaangażowałby i pobudził widza, a nie postawił tylko w wygodnej pozycji obserwatora, który wzruszy się, może nawet zapłacze, a po napisach końcowych zapomni o sprawie.

Ale nie chcę, żeby ta polemiczna krytyka przesłoniła liczne plusy obrazu Lyncha. Na uznanie z pewnością zasługuje solidna gra aktorska. Merrick może nas drażnić swoim słodkim wnętrzem, ale nie zmienia to faktu, że John Hurt sprostał tej niełatwej kreacji. Anthony Hopkins w roli doktora Trevesa zachowuje idealną harmonię między racjonalizmem przedstawiciela nauk medycznych a wrażliwością natury czującej i głęboko przeżywającej dramat innych. Albo, inaczej mówiąc, pokazuje swoją wielką wrażliwość bez łzawego epatowania nią. Ta rola może się podobać, bo wpisuje się w dyskretny, nie krzykliwy nastrój wiktoriańskiej Anglii. Duża też w tym zasługa nakręcenia filmu czarno-białą kamerą. Swoją cegiełkę dokłada także świetnie dopasowana muzyka John Morrisa. Gdyby do tego można było jeszcze dopisać lepsze rozłożenie akcentów w warstwie treściowej filmu, to "Człowiek słoń" byłby czymś więcej niż dobrym filmem. Potencjał nie został jednak dostatecznie wykorzystany.
1 10 6
Czy uznajesz tę recenzję za pomocną?
Może wydawać się to dziwne, ale do realizacji tego filmu doprowadził Mel Brooks. On też, zachwycony... czytaj więcej
W pierwszej scenie filmu Davida Lyncha, "Człowiek słoń", ciężarna kobieta zostaje poturbowana przez... czytaj więcej
David Lynch to nietuzinkowy twórca filmowy. Przed nakręceniem "Człowieka słonia" cieszył się już uznaniem... czytaj więcej

Pobierz aplikację Filmwebu!

Odkryj świat filmu w zasięgu Twojej ręki! Oglądaj, oceniaj i dziel się swoimi ulubionymi produkcjami z przyjaciółmi.
phones