Recenzja filmu

Poważny człowiek (2009)

Larry Gopnik, amerykański Żyd i nauczyciel fizyki, nie urodził się pod szczęśliwą gwiazdą. Żona żąda rozwodu i układa sobie plany z sąsiadem, syn nie przejmuje się duchowymi powinnościami, zaś córka kradnie pieniądze na operację plastyczną nosa. Na kanapie zalega brat-obibok, do pracy przychodzą oczerniające Gopnika listy, a zakochany we własnej giwerze, twardogłowy sąsiad budzi w nim szczery lęk. "Nie zrozumiesz fizyki, jeśli nie nauczysz się matematyki, to ona pokazuje, dlaczego dzieją się różne rzeczy" – przekonuje Larry swojego studenta. Na zajęciach Gopnik krząta się pod absurdalnie wielką tablicą, zapisuje na niej wzory objaśniające cały świat. Czy jednak zawierają one odpowiedź na pytanie, dlaczego w jego życiu pewne rzeczy po prostu się dzieją? Wkrótce, na domiar złego, rzeczony student zacznie bohatera szantażować, rozczarowany niską oceną z egzaminu. Dzień jak co dzień.

Gopnik nie protestuje. Nie tupie nogą, nie miota się, nie frustruje. Odpuszcza – z bezsilności, z przerażenia, bo tak nakazuje mu wiara ("Wszystko, co cię spotyka, przyjmuj z pokorą" – głosi wzięte z Talmudu motto filmu). Nadstawia drugi policzek i czeka na kolejny cios. W czasach agresywnego marketingu film o jego losach można porównać do Księgi Hioba. Larry żyje podług tradycji, jest religijny. Jeśli istotnie jest Hiobem, oznacza to, że ktoś tam w zaświatach musiał założyć się o jego duszę. Choć akcja utworu rozgrywa się w latach sześćdziesiątych w Minnesocie, prolog w języku jidysz zabiera nas na polskie ziemie z początków dwudziestego wieku. Oto starsze małżeństwo przyjmuje pod strzechę zmarzniętego starca. Kobieta twierdzi, że to dybuk – przeklęta, wędrująca dusza martwego człowieka. Czy ci bohaterowie są przodkami Larry'ego? Czy jego ród został przeklęty przez dybuka? Wreszcie – czy ma to jakiekolwiek znaczenie w kontekście niepowstrzymanego "dziania się" w życiu Gopnika? Larry próbuje szukać odpowiedzi w wierze, zasięgnąć rady u rabinów, ale jego wysiłki nie przynoszą rezultatu. Jeśli Gopnik jest więc za coś karany, to za nabytą niezdolność do buntu.

To najbardziej osobisty film braci Coenów, gęsto inkrustowany autobiograficznymi wątkami. Autorzy zmieniają swoje nawyki i perspektywę – wciąż szydzą ze środowiska, które portretują (tym razem z tego, które ich ukształtowało), częściej jednak skracają dystans i pozwalają sobie na empatyczny ton. Kipiący czarnym humorem "Poważny człowiek" jest rozpięty między typologicznymi uproszczeniami w opisie bohaterów, a psychologicznym realizmem wpisanym w opowiadanie o obyczajowości amerykańskich przedmieść. Ten dysonans działa na korzyść dzieła – wydobywa komizm z dramatycznych sytuacji, a te komiczne nasyca dojmującym smutkiem. Zaś historia Gopnika, w całym swoim przerażającym i zabawnym majestacie, ilustruje tragedię tak przytłaczającą i tak długotrwałą, że przekraczającą wszelkie granice śmieszności.