Recenzja wyd. DVD filmu

Krzyż walecznych (1958)

Krzyż w noweli Kazimierza Kutza nie nawiązuje wyłącznie do jej pierwszej części ani do jednego bohatera, stąd przeczenie w tytule. Chodzi o to, że odznaczenie zostaje nadane niektórym postaciom z każdej historii w dopowiedziany sposób i nie zawsze za faktyczne zasługi. Bynajmniej, nie jest to powód do jakiegokolwiek ich deprecjonowania - krzyż to jedynie symbol ukazujący widzowi szerszy obraz sylwetek bohaterów.

Franek Socha bezdyskusyjne dostaje tytułowy krzyż za swój heroiczny czyn, jednakże nie jest on typem  – dyskusja z kolegami ujawnia, że przed wojną nie miał szacunku wśród rodzinnego otoczenia. Otrzymanie odznaczenia podnosi jego ego i daje mu nadzieję na uznanie w oczach dawnych prześmiewców. Podczas drogi do domu, Franek opowiada żywiołowo o doświadczeniach wojny, która z jego relacji wyglądała jak okazja do podróży i żołnierskiego popisu, jednak sam przyjazd staje się brutalną konfrontacją doświadczeń bohatera z rzeczywistością – fakt, który odwróci jego pogląd na ową rzeczywistość, widoczny w ostatniej scenie części "Krzyż".

"Pies" to symboliczne przedstawienie wpływu mechanizmów wojny na człowieka. Grupa żołnierzy znajduje na poboczu psa. Mimo dezaprobaty reszty, Stypniewski zabiera go ze sobą. Spotkanie uchodźców z obozu ujawnia historię zwierzęcia, co prowadzi do próby rozliczenia się z "oprawcą". Konstrukcja postaci (także czworonożnej) to zwięzłe studium absurdu i skrajności wywodzących się ze strachu spowodowanego wojną: nowy właściciel psa - współczujący i zamknięty w sobie mężczyzna, który nie został dotychczas wyzuty z ludzkich odruchów; Buśko (świetny Fogiel) zgrywa twardego człowieka walczącego na śmierć i życie z Niemcami, ale na początku tej części przyznaje, że nigdy nie strzelał do wroga (czego konsekwencje widać w momencie konfrontacji z psem); tytułowy bohater – nauczony wykonywać swoje obowiązki, nie znający podziału na dobro i zło. Reżyser w tej dwudziestominutowej części przedstawił dość prosty, ale nie banalny portret psychologiczny dotkniętych wojną postaci.

Ostatnia część noweli dominuje nad dwoma wcześniejszymi swoją długością oraz odbiega od nich tematyką. Do Luborza przyjeżdża wdowa po kapitanie, który w niewyjaśnionych bliżej okolicznościach przysłużył się temu miejscu. Kobieta natychmiastowo staje się centrum uwagi mieszkańców. Jest ona jednak utożsamiana wyłącznie ze zmarłym mężem, a jakiekolwiek potraktowanie jej w "normalny" sposób zostaje odebrany za swoiste obrazoburstwo. Przyczyną zamętu wśród lokalnej społeczności staje się zootechnik z Warszawy, który zauważa w kobiecie kogoś zwyczajnego, bez wyimaginowanego "krzyża walecznych" w spadku po mężu. To właśnie Tadeusz obnaża zaściankowość miasta i prymitywizm jego społeczeństwa. W tej części na uwagę zasługuje duet Cybulski-Staniszewska, tworzący parę zupełnie wyrwaną z natury miejsca akcji.

Pomimo odrębności "Wdowy" od dwóch pozostałych części, Krzyż walecznych w przyjazny dla widza sposób ukazuje ofiary wojny (bowiem każdy bohater jest tu ofiarą – często niewinną). Kutz przedstawia świat z jednostronnej perspektywy każdej postaci, ale symbolika i lekka forma noweli dają swobodę własnej interpretacji. Co więcej, cały film (a przede wszystkim "Wdowa") mają charakterystyczny, neorealistyczny styl (Rossellini sam przychodzi na myśl). Bardziej niż na samej wojnie, reżyser skupia się na życiu miasteczka potrzebującego autorytetu, w który mieszkańcy mogliby uwierzyć. Zachowanie Tadeusza, podobnie jak w "Krzyżu", uświadamia Luborzanom jaka naprawdę jest rzeczywistość panująca w ich rodzinnym mieście. Reżyserowi można pogratulować tego, że tworząc ten film odwrócił się w stronę dorobku włoskich twórców kina, co w połączeniu z polskim wykonaniem zyskało uniwersalny charakter. Obraz Kutza to trzy, dobrze połączone ze sobą historie, wychodzące formą i treścią poza klasyczny schemat filmu poświęconemu tematyce wojennej.