"Kiedyś, wracając z festiwalu z Karlovych Varach, zwiedzaliśmy z Wajdą Prage. Od strony Kafki. Stary cmentarz, gdzie leży rabin Loew, twórca legendarnego Golema, stare synagogi. Chodziliśmy secesyjnymi ulicami, których pełno jest w dziele autora "Procesu". Odwiedzaliśmy domy, w których mieszkał, otoczone labiryntami uliczek pamiętających jeszcze średniowiecze. Nad pejzażem rysowały się Hradczany. Na wysokim wzgórzy, za Wełtawą. Jeden z biografów Kafki pisze, że z nich zaczerpnął pisarz motyw do "Zamku". Siedziba królewska bez króla, symbol władzy bez władzy, wspaniałe mury w środku puste, jak dekoracja. Kusiłem Wajdę, by spróbował kiedys zaadoptować na ekran ten utwór. Wolałbym "Proces", ale wiedziałem, że robi go już Orson Welles.

Wreszcie zobaczyłem film Wellesa. To na pewno nie Kafka. "Proces", najwybitniejsze dzielo pisarza, jest jednocześnie jego dziełem najbardziej praskim. Wędrując po tym mieście, w zwyły dzień, po tym mieście - mimo wszystko - bardzo zwyczajnym, wszedłem raz do kościoła przy Rynku Staromiejskim. W jednej z kaplic mieścił się szczególny cmentarzyk. Pod ścianami szafy oszklone, z półeczkami. Na półeczkach kielichy, bo naet nie urny, z prochami. Przy kielichach zdjęcia zmarłych. Roześmiane, uróżowane. Ook pisanki z Wielkanocy, niciane kurczaki. Żeby zmarłym nudno nie było. To jest właśnie świat Kafki: niesamowity cmentarzyk nagle w zwykłym mieście, wśród bialego dnia. To nie jest nawet fantastyka. To jes pęknięcie w autentycznej realności. Tu kamienny potwór wkroczył do zwykłego miasta. Przy czym nic z tego nie wynikło. Welles nie zrozumiał "Procesu". Pewnego dnia w pokoju Józefa K. zjawia się dwóch mężczyzn i oświadcza mu, że jest aresztowany. Ale aresztowanie nie następuje. Nic nie następuje. K. nadal pracuje w biurze, wszystko jest jak dawniej.

Tylko po mieście idzie wieść, że przeciwko K. toczy się proces. O co? Nikt nie wie. Kto go skarżył? Kto będzie sądził? Tego także nie wiadomo. K. stara sie dowieść swojej niewinności. Dociera do sądow, które są zwyczajnym strychem, nie sądami. I sędziów nie ma. Golem chodzi po Pradze.

Golem także nie istniał. Wmowiono sobie, że kupa kamienia czy gliny potrafi ożyć. Nie było potwora, była tylko glina, która na podobieństwo człowieka ulepił maniak, rabin Loew. Był strach. Tak mniej więcej kończy sie film Paula Wegnera o Golemie. Wegener zrozumiał praską legendę, realność została zaledwie lekko zakłócona i na moment rozeszła sie w szwach. Taki jest też "Proces" Kafki.

Tymczasem Welles zamiast po prostu ten utwór sfilmować, właśnie sfilmować, sfotografować to nadwichnięcie, to nadprucie realności, wwalił się w "Proces" całym ciężarem swego barokowego rzemiosła. Niech będzie: swojej sztuki. Pokój Jozefa K. już nie jest zwyczajnym pokojem. Jest przypłaszczony, zgnieciony, zdeformowany. Obraz miasta, w ktorym K. zyje, wypadł z osi: chylą się domy, jak wachlarz, jak na ekspresjonistycznej scenie. A zamiast strychu sądowego, zamiast tego wspaniałego, partackiego strychu z Kafki - laribynty schodów, rusztować, hal. Tym razem trochę teatr Meyerholda, trochę "Metropolis" Langa.

Jak niedobrze jest dopisywać, wpisywać, pakować w arcydzieło swoją sztukę. Choćby największą. Tamto przepadnie, to się nie rozwinie. Może Welles w końcu sie zorientował, co się dzieje, bo w finale już zupełnie przestał się z Kafka liczyć. Zmienił i dopisał finał. Przejmująca jest u Kafki śmierć K.: w cichy, spokojny wieczór, gdy ludzie w swoich domach odpoczywali po pracy i nikt o niczym nie wiedział, w podmiejskim kamieniołomie, pod oknami ich siedzib, oprawcy zarżnęli K. Co robi Welles? Wybuch bombo atomowej! Józef K., którego u Wellesa oprawcy nie mieli dlaczegoś tam odwagi zabić i uciekli z kamieniołomu, rzucając w niego ładunkiem wybuchowym, odrzuca ten ładunek. Następuje eksplozja. Film zamyka dobrze znany z ekranów grzyb. Po co?

Jaka szkoda, że Welles nie był skromniejszy. Znakomicie dobrał aktora, Anthony Perkinsa, podobnego zresztą do Kafki, grającego świetnie. Zwłaszcza gdy Welles dawał mu spokój, zdarzało się wjego filmie cos z "Procesu". Choćby scena u malarza, gdy małe, złośliwe dziewczynki podglądają przez szpary rozmawiających. Te oczy, oczy i śmiech. Chociać i tu Welles niepotrzebnie naciskał pedał.

A więc nie ma wciąż Kafki na ekranie. Są filmy kafkowskie. Coraz ich więcej: filmy jego epigonów z "nowej powieści". "Milczenie" Bergmana. Rozbierają go na kawałki."

A. Jackiewicz, Moja filmoteka. Literatura i teatr w filmie, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989 r., s. 304-306