Juraj Jakubisko

Słowacki reżyser, scenarzysta, kamerzysta, fotograf, a ostatnio również malarz, którego prace można oglądać na wystawie otwartej w Pradze 8.I. br., zapisał się w pamięci widzów swoimi filmami fabularnymi już w końcu lat 60., kiedy to debiutował autorskim filmem pod tytułem "Kristove roky" (Chrystusowe lata, 1967). Opowiedział w nim historię malarza Juraja poszukującego sensu własnego życia i twórczości. To poszukiwanie sensu ludzkiej egzystencji, powrót do źródeł człowieczeństwa i podkreślanie wiary, człowieka w nadrzędną siłę kierującą jego krokami i losem stało się ideą przewodnią całej twórczości tego artysty. Film ten pozwolił mu zapisać się w kronikach słowackiej kinematografii. Zdobył on nagrodę jury na XVI MFF w Manheim i tytuł najoryginalniejszego filmu na tym festiwalu. Kolejne nagrody przyznano mu na festiwalach w Czechach, Wenecji i Sorrento.

Jednak po wkroczeniu do Czechosłowacji wojsk Układu Warszawskiego w sierpniu 1968 roku nie sposób już było mówić o nieskrępowanej twórczości. Specjalna komisja słowackiego Ministerstwa Kultury ponownie oceniła wszystkie filmy z lat 1968 - '69. Przez oka biurokratycznej siatki nie zdołały się prześliznąć trzy z filmów Jakubiska, tj. jego tryptyk przedstawiający apokaliptyczną wizję trzech wojen światowych. Cyklów obejmuje malowniczy film "Zbehovia a pútnici" (Uciekinierzy i pielgrzymi, 1968) uhonorowany wieloma nagrodami (w Sorrento (Złota Syrena), w Bratysławie (IGRIC) i honorowym uznaniem w Wenecji); do tego cyklu należy też film "Vtáčkovia, siroty a blázni" (Ptaszki, sieroty i głupcy, 1969) oraz tragedia o charakterze burleskowym z roku 1970, a ukończona dopiero w 1990. - "Dovidenia v pekle priatelia" (Do zobaczenia w piekle, przyjaciele). Wszystkie filmy uznano za sprzeczne z zasadami socjalizmu i porażone nihilizmem, w związku z czym nie mogły się ukazać na ekranach kin.

W konsekwencji Jakubisko był zmuszony lata '70. poświęcić wyłącznie twórczości dokumentalnej, ale i tu oddawał się eksperymentom formalnym i dawał posłuch swej artystycznej intuicji. I w tej dziedzinie swojej pracy bywał wielokrotnie nagradzany. Krótkometrażowy film "Stavba storočia" (Budowa stulecia,1972) zdobył główną nagrodę na festiwalu w Budapeszcie, film "Omnia" (1975) był zdobywcą głównej nagrody na festiwalu filmów reklamowych w Sofii, a "Bubeník Červeného kríža" (Dobosz Czerwonego Krzyża, 1976) zdobył trzy nagrody międzynarodowe - w Warnie, Oberhausen i Kromerížu.

Jakubisko do dziś uznawany jest za twórcę renesansowego, czemu sam przyświadcza, mówiąc: renesans obecny jest w technice malarskiej, którą obecnie stosuję. Łagodne przejścia barw i ich doskonała kompozycja, plastyczność kontrastów - słowem, niesamowicie trudna praca... ale właśnie ta doskonałość mnie pociąga. Za sens wszelkiej sztuki uważa wywołanie w człowieku zachwytu i wiary. W związku z tym jednak najbardziej wierzącymi muszą być artyści, których zadaniem jest obudzić w człowieku chęć do życia i uwolnić go od strachu przed śmiercią. W jego filmach pobrzmiewa pogodzenie się ze śmiercią, poszukiwanie i odnajdywanie sensu życia, radość z drobiazgów. Według Jakubiska energia jest wieczna i nie ginie. Taka właśnie ogromna energia, żywotność i wiara w rządzącą nami siłę wyższą jest wyczuwalna w jego najsłynniejszym i najlepszym filmie - sadze o rodzinie Żądliców pt. "Tysiącletnia pszczoła" (Tisícročná včela, 1983). Film ten opiera się na powieści Petra Jaroša, ale Jakubisko przyznaje, że i w tym wypadku był rozdarty między dwiema rolami - reżysera i scenarzysty. Z Jarošem osiągnął zgodę w zaledwie jednym punkcie - jak sam mówi: nasze babki nosiły szerokie spódnice, a kiedy sikały, opryskiwały nogi jemu i mnie. Jednak na utwór Jaroša miał własne spojrzenie, gdyż dopatrzył się w nim czegoś, co go dotyczyło osobiście.

Film ten jest opowieścią o losach trzech pokoleń rodziny Żądliców z małej wsi na Liptowie, od końca XIX wieku aż po koniec pierwszej wojny światowej. Głównymi bohaterami są sześćdziesięcioletni Marcin Żądlica, pszczelarz i murarz, oraz trójka jego dzieci: Samuel, Walenty i Krystyna. Z końcem lata, po ukończeniu prac rolnych Marcin wraz z innymi mężczyznami ze wsi wędruje w świat, celem zarobienia pieniędzy przy murarce. Poznając nowe miejsca, rozprzestrzeniając własną kulturę, budując miasta i zamki, przyczyniają się do rozwoju historii. Tymczasem w ich rodzinnej wsi wiele się zmienia. Starzy ludzie umierają, rodzą się nowi. Istotne jest, że, podczas gdy Marcin Żądlica kieruje swoim życiem sam, losy jego potomków zostają zdeterminowane biegiem zewnętrznych zdarzeń historycznych - rewolucji, wojny, rozpadu Austro - Węgier. Owo szczytowe dzieło Jakubiska obfituje w rozwiązania artystyczne o swoistej poetyce - pastelowość barw, malowniczo wystylizowane wizje przedmiotów unoszących się w powietrzu, barwnego deszczu, spadających żab, kulistego piorunu i tysiącletniej pszczelej królowej - matki, symbolizującej niezniszczalność narodu słowackiego. Wszystko to tworzy niezwykłą atmosferę tego filmu i przedstawia niezapomniane obrazy z ludzkiego życia. Również w tym, jak i wielu innych filmach tego reżysera, spotykamy wielu głupców dziwaków, wyrzutków społecznych, ludzi z pewnymi ograniczeniami, postacie te jednak zawsze mają jakiś realny odpowiednik.

Film ten, podobnie jak inne, również zdobył mnóstwo nagród (Złoty Feniks w Wenecji, Nagroda UNICEF w Belgradzie, nagroda dla najlepszego filmu w Sewilli).

Innym znakomitym filmem Jakubiska jest adaptacja Grimmowskiej baśni "Pani Zima" (Perinbaba, 1985), również wielokrotnie nagradzana. Uznanie krytyków i widzów zyskały sobie również inne filmy tego reżysera, m.in. "Sedím na konári a je mi dobre" (Siedzę na gałęzi i jest mi dobrze,1989), "Lepiej być zdrowym i bogatym niż biednym i chorym" (Lepšie byt' bohatý a zdravý ako chudobný a chorý,1992) i "Niejasne wiadomości o końcu świata" (Nejasná správa o konci světa,1997), nakręcony już przy współudziale jego prywatnej agencji produkcyjnej - J&J Jakubisko film. Spółkę tę założył razem ze swoją żoną Deaną Horvátovą. Ich wspólnym przedsięwzięciem jest też film "Kytica" (Bukiet, 2000), który, choć przyjęty bardzo kontrowersyjnie, był w Czechach obejrzany przez ponad pół miliona widzów.

Juraj Jakubisko urodził się 30 kwietnia 1938 roku w małej wschodniosłowackiej wiosce Kojšov. Ukończył średnią artystyczno-techniczną szkołę w Bratysławie w klasie fotografii artystycznej, a w roku 1966 wydział reżyserii filmowej na FAMU w Pradze, gdzie wykładał. Po rozpadzie Czechosłowacji w 1993 roku wyjechał do Pragi.