Jednak efekty specjalne to nie wszystko.
Autorzy słusznie postawili
sobie ambitny cel i nie oparli kolejnej (po
drugiej) części całkowicie na wizualnym widowisku.
W końcu w tym wszystkim ciągle poruszają
się żywi, ludzcy bohaterowie, do których
przywiązaliśmy się już w pierwszej części.
W szczególności Neo: w drugiej części
"bawi się w supermena", oddala od widza
pochłonięty walką z "potwornymi urojeniami"
matriksa. Jego działalność staje się już
nieco nazbyt abstrakcyjna, "odlotowa", nie
z tego świata.
W trzeciej części następuje więc gwałtowne
"sprowadzenie na ziemię". I w tym właśnie
miejscu wypadałoby wejść w najbardziej grząski
i budzący najwięcej kontrowersji temat:
trzeba się naprawdę uważnie przyjrzeć
warstwie symbolicznej, filozoficzno-religijnej
całej trylogii.
A przede wszystkim: trzeba wyraźnie zauważyć,
że ona w ogóle istnieje i ma istotne znaczenie.
A to nie jest wcale łatwe. Bo czy można się
spodziewać poważnych rozważań dotykających
kwestii religii i mistyki w filmie, który,
co tu dużo mówić, wprost epatuje brutalną
przemocą (szczególnie jaskrawy kontrast w
części pierwszej, gdzie z rąk głównych
bohaterów giną głównie inni przypadkowi
ludzie) ?
Otóż tak: można a nawet trzeba. Problem w
tym, że kluczem do zrozumienia wielu zagadek
są idee zaczerpnięte z religii Dalekiego
Wschodu: buddyzmu i hinduizmu. Popadając
w skrajność można by nawet pokusić się o
przyrównanie roli Keanu Reeves'a jako Neo
do roli Siddarthy Gautamy, którą odegrał
wcześniej w filmie "Mały Budda"
Bertolucciego. Czy to przypadek, że ten
popularny aktor trafiał już na
role "przywódców-przewodników-mistyków"
(dla porównania można jeszcze przytoczyć
"Moje własne Idaho") ? Przypadek to nie
jest. Ale fakt ten może pozostać niezauważony
przez przeciętnego widza w naszym rejonie
Europy i nie tylko.
Matriks nie jest filmem o walce
Dobra ze Złem, jak nakazują klasyczne reguły
baśni europejskiej. Jest filmem o walce ludzi
z własnymi demonicznymi wytworami (świat
maszyn), ludzi wybierających między iluzją
a prawdą, między miłą, ale uzależniającą
nieświadomością a ostrą świadomością własnej
słabości, wolnością wyboru i związaną z nią
odpowiedzialnością. Dobro i Zło w tym teatrze
to dwie strony tego samego medalu. Zarówno
stawiając przeciwko sobie maszyny i ludzi
jak też przeciwstawiając Neo Smithowi musimy
wyraźnie powiedzieć: nie ma między nimi grubej
kreski. Są to antagonizmy pełne powiązań
("Miłość, karma - to tylko słowa. Liczą się
związki" jak rzekł Rama). Maszyny (sztuczna
inteligencja) nie są wrogiem przybyłym z
kosmosu, by zgładzić ludzkość. Z pewnego ujęcia
można je wręcz uznać za ofiary ludzi, którzy
powołali je do życia a potem postanowili
unicestwić. Maszyny urządzając od nowa zniszczony
bezpowrotnie wojną świat nie działają z pobudek
"szatańskich", tylko ewolucyjnych: walczą o
przetrwanie. Ten aspekt dążenia do ładu i równowagi
reprezentuje Architekt. Z drugiej zaś strony
maszyny bez ludzi ubożeją, tracą swoje korzenie
(egzystencjalna obsesja Smitha rozpaczliwie
poszukującego ... własnej tożsamości ?).
Wpadają w stagnację i nijakość. Przestają ewoluować.
Potrzebne są więc siły destabilizujące układ.
Nie mają one jednego reprezentanta. Rolę tę
pełni wszystko, co posiada emocje i nieprzewidywalną
dynamikę, a więc nie tylko ludzie wspierani
przez Wyrocznię, ale także złożone programy
komputerowe, co wyraźnie uwidacznia się dopiero
w trzeciej części w dialogach na białym peronie,
a czego przedsmak mamy wcześniej np. w relacji
Merowing-Persefona. Taką siłą rozporową jest
też niewątpliwie Smith.
Mamy więc Jin-Jang, odwiecznie przenikające
się pierwiastek męski - budujący i stabilizujący
- oraz żenską siłę niszczenia i poczynania od
początku.
Kim jest Smith ? Uosobieniem Zła przez wielkie
"Z" ? Takie wyjaśnienie wielu zadowoli, ale ...
paradoksalnie to dzięki Smithowi i jego potędze
wojna ludzi i maszyn się skończyła. Określenie,
które najlepiej pasuje do tej postaci to "ślepy".
I nie można zapomnieć, że jego moc pochodzi
bezpośrednio od mocy Wybrańca.
I zarówno Smith, jak też i Neo nie są do końca
świadomi swojej roli i kierunku w którym zdążają.
Ale jedno jest pewne: pod postacią tego duetu
manifestuje się potężna moc, wykraczająca poza
granice realnego świata, moc zdolna dokonać
przemiany i zakończyć trwającą od wieków wojnę
maszyn z ludźmi (podkreślam: zdolności Wybrańca
to nie tylko nietypowy mózg, który wyjątkowo
sprawnie radzi sobie po podłączeniu do wirtualnego
świata w matriksie. Wybraniec to Anomalia -
człowiek, którego zdolności są nieokreślone
i niewyjaśnione, taki się rodzi).
Nie ma postaci, która byłaby zdolna uosobić tę
moc i w pełni sobie uświadomić. Wszystkich zaś
ona przenika. I co ciekawe, typowo
buddyjskie: jest to moc bezosobowa, nieuchwytna,
która manifestuje się tylko w zależności, poprzez
jednostki i ich wzajemne relacje (znów te "związki"
Ramy), jest z nimi w obustronnej zależności.
Nie ma ani Dobrej, ani Złej twarzy. Ma twarze
Neo, Smitha, Wyroczni, Architekta i wszystkich
innych bohaterów.
I teraz jest problem: jak taki ładunek filozoficzny
przybliżyć widzowi i jednocześnie swobodnie
wkomponować go obok scen batalistycznych ? Jest
to trudne. Bez dobrej woli ze strony widza
niewykonalne. Warstwa wizualna filmu tak wciąga
i ma takie tempo, że kwestie filozoficzne
umykają. Wydają się wydumane i niezrozumiałe.
Ale na tym też polega swoisty smak Matriksa.
Trochę jak w filmach Dawida Lyncha: jest co
rozgryzać po seansie. Tyle, że tu mamy do
czynienia z naprawdę drażliwymi tematami,
bo tykają kwesti tabu: religii w głębokim
sensie. To nie może zostać przyjęte
jednogłośnie, tak jak nie ma jednej religii
i interpretacji rzeczywistości.
Często można usłyszeć zarzut, że ostatnie słowa
Wyroczni to zapowiedź kolejnych odcinków.
Otóż nie: to puenta dla całej sytuacji.
Wojna się skończyła, ale nic nie jest trwałe.
Po okresie stabilizacji zawsze następuje śmierć
i ponowne narodziny. Na tym polega życie.
"Początek pokoju ma swój koniec" - można
parafrazować.
Albo zacytować słowa pewnego znanego mi mistrza
buddyjskiego: "Każde spotkanie jest rozstaniem".

Co nie oznacza oczywiście, że ktoś nie spróbuje
kiedyś trochę zarobić na kolejnych częściach...