Janosik

Janosik (Juraj Jánošík) to postać zakorzeniona zarówno w historii, jak i w legendzie. Historycznie żył na przełomie XVII i XVIII wieku, pochodził ze wsi Terchová na dzisiejszej Słowacji i przez pewien czas był żołnierzem. W późniejszym okresie zasłynął jako herszt zbójeckiej bandy działającej na pograniczu Polski, Słowacji i Węgier. Już za życia otaczała go aura niezwykłości, a po śmierci stał się bohaterem licznych opowieści, pieśni i podań ludowych.

Według legend Janosik był niczym "słowiański Robin Hood" – odbierał bogatym, a rozdawał biednym. Lud wyobrażał go sobie jako obrońcę uciśnionych, buntownika przeciwko niesprawiedliwości i strażnika sprawiedliwości społecznej. W rzeczywistości działalność jego bandy miała przede wszystkim charakter rabunkowy, lecz to pamięć ludowa nadała mu cechy bohatera pozytywnego, niemal mitologicznego.

Historyczne źródła podają, że Janosik został schwytany i skazany na karę śmierci przez powieszenie na haku za żebro. Ta dramatyczna i okrutna egzekucja w 1713 roku stała się elementem jego legendy – umierał młodo, wierny sobie, co nadało jego historii tragiczny i heroiczny wymiar.

W kulturze popularnej Janosik jawi się jako młody, silny i odważny góral o niezwykłej sprawności fizycznej. Wyobrażano go w tradycyjnym góralskim stroju: w wyszywanej koszuli, portkach, z pasem zbójnickim i ciupagą. Legendy podkreślają jego niezwykłą odwagę i poczucie honoru – miał być sprawiedliwy wobec kompanów, lojalny wobec biednych i bezwzględny wobec bogaczy i możnych.

Z biegiem lat Janosik przeszedł z historii do kultury masowej. Stał się bohaterem pieśni ludowych, ballad, powieści i filmów. Najsłynniejszą ekranizacją jest polsko-słowacki serial telewizyjny "Janosik" (1973) w reżyserii Jerzego Passendorfera, z Markiem Perepeczko w roli tytułowej. Ten obraz na trwałe ukształtował wizerunek Janosika w świadomości Polaków – jako szlachetnego rozbójnika, odważnego, nieco romantycznego, ale przede wszystkim stojącego po stronie prostych ludzi. W 2009 roku powrócono do postaci w filmie "Janosik. Prawdziwa historia" z Václavem Jiráčekiem w roli głównej.