Akcja filmu rozgrywa się w rosyjskim monasterze, a głównym bohaterem jest mnich - "jurodiwy" - szaleniec boży. Biedak jest nierozumiany i nieakceptowany nawet wśród współbraci, śród których budzi zażenowanie, a niekiedy strach. Tym wszystkim film przypomina doskonały obraz Pawła Łungina "Wyspa", ale na tym analogie kończą się. "Mnich i demon" jest bowiem przypowieścią o baśniowym klimacie opowiedzianą w lekki czasami hymorystyczny sposób, bez nadymania się i moralizatorstwa.
Mnich swą nadprzyrodzoną moc zawdzięcza diabłu, z którym żyje w jakiejś dziwnej symbiozie. Demon chciałby uczynić go świętym, aby wynosząc na szczyt strącić z hukiem, aż na dno piekieł i konsekwentnie realizuje swój plan. Mnich jednak nie zamierza się poddać i zmęczony wyczynami biesa używa fortelu, aby go przechytrzyć i pokonać. Pokonany diabeł, pozbawiony swej mocy jest świadkiem duchowej przemiany mnicha, który traci moc czynienia cudów, ale odzyskuje wewnętrzną równowagę, emanuje miłością, łagodnością i pokorą. Mnich umiera jako nikomu nieznany, ale bez wątpienia święty, co przyznaje nawet sam diabeł.
Film jest uniwersalną opowieścią o kondycji człowieka, o kondycji chrześcijaństwa i życia monastycznego, o kondycji państwa. W filmie mamy wątek, w którym pojawia się niczym wyjęty z filmów Nikity Michałkowa car Mikołaj I. Dialogi z tego wątku dotykają w sposób uniwersalny problematyki zwłaszcza współczesnej Rosji.
Film mimo pozornie lekkiej formy nie jest prosty w odbiorze, a mnogość alegorii i odniesień zmusza do głębszej refleksji. Chętnie obejrzałbym go jeszcze raz.