Jeden z pierwszych filmów Andrzeja Wajdy, będący ekranizacją powieści J. Andrzejewskiego to przejmujący obraz polskiej rzeczywistości powojennej. Maciek Chełmiński i jego przyjaciel Andrzej są członkami AK. Podczas wojny walczyli w partyzantce, teraz dostali ostatnie zadanie do wykonania - mają zabić sekretarza partii Szczukę. Nie wszyskto idzie po ich myśli - giną niewinni ludzie, a z czasem ich determinacja i wiara w słuszność sprawy, którą walczą, maleją. To przede wszystkim Maciek ma wątpliwości. Należący do słynnego pokolenia Kolumbów, zaczyna dostrzegać, ze istnieje inny świat, niż ten wojenny, z którym do tej pory miał do czynienia. Świat uczuć, który jawi mu się niczym światełko na końcu ciemnego tunelu. Oczywiście ta nowa, komunistyczna rzeczywistość dla niego, jako AKowca, nie jest bezpieczna, ale mimo wszystko widać, że Maciek chciałby się w niej odnaleźć i pozostać - nie jako żołnierz czy powstnaiec, ale jako student, zwykły człowiek. To neistety nie jest możliwe. Nad Chełmińskim zupełnie jak nad bohaterem antycznego dramatu ciąży fatum. Jest w sytuacji tragicznej, z której nie ma dobrego wyjścia. Może tylko zabić lub zdezererować. Widać wewnętrzną walkę, jaką toczy ze sobą. Walkę studenta z powstańem, któa wygrywa ten ostatni. Chełmiński zabija Szczukę i sam ginie,z rąk żołnierzy. Scena śmierci jest przedstaiwona w znamienny sposób - Macike wije sie w boleściach niczym dzikie zwierze i kona, leżąc na górze śmieci. Czy to może oznacząc, ze stracił swoje człowieczeństwo? Ponieważ zabił niewinną - w gruncie rzeczy - osobę? A może to raczej konsekwencja wolnego wyboru, nei kara za popełnioną zbrodnię...? Wajda stara się poprzez tą scenę podkreslić, że morderstwo było wyborem Maćka, a nie kogo innego, że mimo presji chłopak mógł zrezygnować z zamachu na życie Szczuki.
Maciek był bardzo zagubionym i rozdartym wewnętrznie młodym człowiekiem; rozdartym między tym co chciałby zrobić, a tym co powinien. W tym kotekście powinność oznaczał najlepsze wyjście z sytuacji, którego zwyczajnie nie było....
Maćkiem targały silne emocje, co podkreślone zostąło przez ekspresyjną grę Cybulskiego. Dzięki temu zankomitemu aktorowi odebrałam Chełmińskiego jako wrażliwego chłopca, który bardzo dużo przezył i znajdując się na krawędzi wytrzumałości psychicznej, w jaaspersowskiej sytuacji granicznej i egzystencjalnej sytuacji wyboru bez znajomości kryteriów, stara się za wszelką cenę powrócić do normalności. Jest uczuciowy - jego emocje nierzadko biorą górę nad rozsądkiem, co potęguje uczucie zagubienia i zawieszenia. Wzmacnia tez rozdarcie wewnętrzne - Maciek jendoczesnie źle i dobrze wpsomina wojnę. Mówi, ze nigdy nie poznał ludzi takich jak tam, w partyzantce, co świadczy o jego uczuciowośći i głebokiej potrzebie więzów emocjonalnych z innymi. Miłośc i przyjaźń - to to, czego szuka, a gdy w końcu znajduje, musi z tego zrezygnować....
Ale gdyby Maciek nie wykonał swojego zadania i nie zabił Szczuki - który pomimo kreowania go przez podziemie na potwora jest człowiekiem dobrym, równiez przeżywającym dramat osobisty - czy mógłby byc szczęśliwy. Gdyby zdezerterował, jak to określa Andrzej, to miałby tylko trzy możliwości: więzienie, emigrację lub przystosowanie się do nowej komunistycznej rzeczywistości - czyli odrzucenie wyznawanych zasad i robienie kariery w kręgach partyjnych. Tak właśnie postąpił towarzysz Maćka z AK, Drewnowski. Porzucił swoją partyzancką przeszłośc i stął się obiecującym , młodym komunistą.
Ale los bywa przewrotny i w ciągu jednego wieczoru Drewnowski zostaje orzucony i przez nowych i przez starych znajomych. Zostaje zupełnie sam, ze swoim miękkim kręgosłupem....
Jeśli więc nie było dobrego wyjścia, a ni tak naprawdę szansy na uratoewanie się Maćka, to jakie jest przesłanie tej historii? Czy istnieje ono w ogóle...?
To raczej obraz, portret ludzi i ich natury, malowany manierą egzystencjalną. Każdy człowiek jest bowiem wolny - jak pisał w swych traktatach anczelny egzystencjalista J.P. Sartre - może robić to, co chce, jednak nie może zapominac o konsekwencjach swoich czynów i musi je ponieść. Szczuka wybrał karierę w szeregach komunistycznej partii, która nie była bardoz popularna ani lubiana, szczególnie przez byłych partyzantów. W rezultaci sekretarz został zastrzelony, przez cżłownka "wrogiej" organizacji. Drewnowski odrzuca zasady, którymi się do tej pory kierował i sam zostaje odrzucony. A Maciek...? On z kolei wybiera morderstwo, lecz także wierność swoim dotychczasowym ideałom. Ginie. Każdemu z tych trzech bohaterów przysłzo zapłacić wysoką cenę za dokonany wybór...
A wszystko to działo się w okrutnych czasach, w kórych "ludzie ludziom zgotowali [...] los" pełen cierpienia i bólu. Andrzejewski i potem Wajda starlai się stworzyć portret tych, którzy byłi na rozdrożu, świadków spełnionej apokalipsy, na zawsze skażonych wojennymi przeżyciami. Ofiar zagłady, które szukąły diamentu (nadziei), a znaleźli tylko popiół (rozczarowanie, śmierć)....