Na wstępie chciałbym zaznaczyć, że nigdy nie miałem zamiaru postrzegać tego filmu jako "antypolskiego paszkwilu", jak został on nazwany w jednej z recenzji prawicowego środowiska. I po seansie nie zmieniłem moje zdania. Nie miałem także zamiaru wypowiadać się na temat tego filmu, ale zrobię to, gdyż mimo wszystko mam taką potrzebę - podobnie jak główny bohater filmu pewną potrzebę miał. Nie chciałem również wypowiadać się na ten temat w kontekście politycznym, ale jako że sam film wiruje wokół kontrowersyjnego tematu historycznego, nadal komentowanego w polityce, to mimowolnie zaczynam brać udział w debacie. Spróbuję jednak jak najbardziej oddalić się od kwestii polityczno-historycznych i wypowiedzieć się stricte na temat filmu.

Jak już napisałem, jest to film grubymi nićmi szyty. I używam tego sformułowania nie w kontekście prawdy czy komentarza historycznego, których jakoby rzekomo dostarcza tudzież nie dostarcza. Historia i postaci, a nawet cały wiejski świat, stają się momentami strasznie karykaturalne, nieautentyczne. Motywacje głównych bohaterów są strasznie słabe, a mimo to są głównym motorem napędowym tej historii. Słabość motywacji, staje się słabością historii. Bo jak można uwierzyć Józkowi, że z potrzeby serca i sumienia (a może to jedno i to samo) zebrał ponad 300 żydowskich nagrobków na swoim polu (na którym miał posianą pszenicę)? Po co to wszystko? Żeby narazić się okolicznym mieszkańcom i stracić rodzinę? Dlaczego jego brat tak bardzo grzebie w historii sprzed 60 lat? Co sprawia, że jest nieufny wobec przemilczanego tematu zabitych Żydów, i skąd impuls do udowodnienia, że to być może wcale nie Niemcy są za tą zbrodnię odpowiedzialni? Przypomina to trochę wywoływanie wilka z lasu, a w tym wypadku finału historii. Działania bohaterów są zatem słabe umotywowane, a oni stają się symbolem odkupienia i pokuty za grzechy przeszłości (co bardzo plakatowo, dość nachalnie i także banalnie zostało zobrazowane w ostatniej scenie). Stoją w opozycji do anonimowej społeczności wioski, która w filmie jest, krótko mówiąc, przerysowana i stereotypowa. Zderzenie tych dwóch postaw - ciekawskich odkupicieli oraz nieufnego ludu powoduje taki kontrast, że nie trudno wskazać tych "dobrych" i tych "złych". A mimo wszystko lud nie jest tutaj uosobieniem klasycznego zła. Jest raczej uosobieniem nieufności, strachu przed duchami przeszłości, niekiedy jednak także szeroko pojętego antysemityzmu. Pasikowski, zamiast delikatnego nakreślenia obu stron, decyduje się na wyraźny kontrast, chociaż w gruncie rzeczy druga strona nie jest wcale taka wyrazista. Nie poznajemy bliżej ani zbrodniarzy z czasów wojny, ani obecnych antagonistów głównych bohaterów. Co nimi kieruje? Nienawiść wobec Żydów (mimo że bracia Kalina Żydami nie są), nieufność wobec ich działań, czy chęć zemsty na Józefie za zniszczenie drogi? Odpowiedź nie przychodzi łatwo (a właściwie w ogóle). Na czym polega więc ten spór? Co go powoduje? I jak to ma się do dzisiejszego widza?

Im bliżej końca, bracia Kalina co raz bardziej są zaangażowani w odkrycie prawdy - dowiadują się o przejęciu po wojnie ziem po rodzinach żydowskich przez polską ludność wioski, odkrywają prawdę o zabójstwach, chcą ją rozgłosić. Wraz z coraz większym zaangażowaniem w sprawę, rośnie nieufność miejscowych. Anonimowy wróg raz po raz dopada i atakuje bohaterów, męczy ich i równocześnie podkręca. Tym samym podnosi ich do rangi męczenników za prawdę. W kontekście czysto filmowym nie byłoby to nic złego. Jednak mimo wszystko jest to film, który w jakimś stopniu odwołuje się do pewnych wydarzeń historycznych. Straszna prawda staje się lekiem na zastygłe sumienia. I chociaż przedstawioną historię odbieram raczej jako fabułę na rzecz filmu, to odnoszę wrażenie, że Pasikowski - zamierzenie czy też nie - serwując wyidealizowane postaci adwokatów prawdy i sprawiedliwości (historycznej) dość nachalnie próbuje przemówić do sumienia współczesnego polskiego widza. Choć nie jest to jednoznaczny impuls do krytyki społeczeństwa polskiego jako narodu, a raczej jako ludzi - ich umiejętności przezwyciężania lęków i nieufności przed czymś nieznanym, czy chociażby apatii wobec innych, to ten posmak o charakterze narodowym może pozostać. Jest on nie tyle zbędny, co denerwujący. Tym samym film, zamiast być w dużej części angażującym thrillerem śledczym, staje się moralizatorskim dramatem. Chociaż posiada kilka intensywnych i zajmujących momentów, to co chwilę przebijają się dziury w historii i działaniu bohaterów.

W kwestii realizatorskiej nie ma się mimo wszystko do czego przyczepić. Jest to wysoki poziom jak na polskie standardy.