W latach 60., jeśli udało ci się zobaczyć filmy Bergmana, Felliniego, Antonioniego, Saury, coś polskiej szkoły filmowej i francuską Nową Falę, znałeś już całą Europę i wiedziałeś, czym żyje świat, oczywiście nasz świat wykształciuchów, którzy tworzyli tę europejska wspólnotę. A przecież te filmy mówione były w obcych językach, opowiadały o nieznanych nam sprawach osadzonych w rzeczywistości danego kraju. Co zatem je łączyło?

Wykształcenie wykształciuchów, klasyczne gimnazjum, albo aspiracje widowni, która tych filmów potrzebowała do życia, nie tylko jako rozrywki, ale wskazania, do czego dąży świat.

Co czyniło je zrozumiałymi? Język filmowy, który nie zachłystywał się sam sobą, lecz opowiadał rzeczy niezwykłe i tajemnicze - jak choćby "Persona" Bergmana - w sposób czytelny.

To prawda, że nasze kino społeczno-polityczne miało mniejszą szansę. Dobrze jest urodzić się w kraju Strindberga, by móc drążyć jak Bergman niezgłębione tajemnice duszy kobiecej. Ale niektórzy muszą rodzić się w kraju "Wesela" Wyspiańskiego i "Dziadów" Mickiewicza. A jednak...

Po wejściu na ekrany "Dyrygenta" 20 marca 1980 r. otrzymałem telegram: "Drogi przyjacielu, właśnie obejrzałem Twoje arcydzieło "Dyrygent" i musimy Ci wszyscy powiedzieć, że głęboko jesteśmy Ci wdzięczni. Wzruszeni, szczęśliwi, z miłością i podziwem" - Ingmar Bergman z aktorami teatru w Monachium. Jak się później dowiedziałem, Bergman w prasie niemieckiej powiedział, że film wyraża prawdę, że kto nie potrafi kochać, nie może dać innym muzycznych przeżyć.

Gdybym ja to wiedział przed zaczęciem filmu! Tak jasnej instrukcji, co jest tematem "Dyrygenta", nigdy nie miałem, ale też moim problemem w tym filmie była zmiana warty. Mieliśmy już dość partyjnych instruktorów, pragnęliśmy autorytetu kogoś z zewnątrz, niesplątanego naszą codziennością - dlatego ważny stał się John Gielgud.

Ale Bergman wierny sobie zauważył w moim filmie to, co sam uznał za temat "Dyrygenta": żeby dawać muzykę innym, trzeba samemu kogoś kochać. Takiej lekcji reżyserii nie dał mi nikt inny w moim długim życiu.