Artykuł
Ostrowska: Iran oczami kobiet
Filmweb / / 17-11-2010 10:25
Srebrny Lew na Festiwalu w Wenecji w 2009 roku dla Shirin Neshat to nagroda symboliczna dla całego irańskiego kina kobiecego, które już dawno odsłoniło czador. W "Kobietach bez mężczyzn" reżyserka zaskakuje filmową formą, odwagą łamania obyczajowych tabu i nostalgią za Iranem sprzed rewolucji islamskiej w 1979 roku.
Współczesne kino irańskie kojarzy się przede wszystkim z nazwiskami wielkich reżyserów: Bahmana Ghobadiego, Abbasa Kiarostamiego czy Mohsena Makhmalbafa. Ich filmy ukształtowały pogląd na kinematografię tego zakątka świata, kojarzoną najczęściej z subtelnymi, statecznymi obrazami spod znaku kontemplacji. Mimo przewagi mężczyzn-reżyserów coraz częściej pojawiają się reżyserki, które w dość znaczący sposób wpływają na sposób obrazowania sytuacji kobiet w państwach muzułmańskich. Wystarczy wymienić nazwiska: Samiry i Hany Makhmalbaf czy ich matki Marzieh Makhmalbaf, której "Dzień, w którym stałam się kobietą" (2000) został doceniony m.in. na Festiwalu w Wenecji.
Shirin Neshat wyróżnia się spośród innych irańskich twórców i twórczyń filmowych przede wszystkim swoją artystyczną przeszłością. Po dziś dzień jest jedną z najbardziej znanych irańskich artystek współczesnych na emigracji, która zajmuje się przede wszystkim sztuką video. Tematyka jej prac od fotografii, aż do video artu i filmu koncentruje się w większości przypadków na problemie ludzkiej tożsamości, nierównościach społecznych czy upolitycznieniu życia codziennego. Debiutuje w filmie fabularnym adaptacją jednej z najbardziej "przeklętych" w Iranie książek autorstwa Shahrnush Parsipur "Kobiety bez mężczyzn". Zaskakuje filmową formą, odwagą łamania obyczajowych tabu i nostalgią za Iranem sprzed rewolucji islamskiej w 1979 roku. Srebrny Lew na Festiwalu w Wenecji w 2009 roku dla Shirin Neshat to nagroda symboliczna dla irańskiego kina kobiecego, które już dawno odsłoniło czador.
Kobieta z karabinem
Jeden z pierwszych cykli fotografii autorstwa Shirin Neshat nosił znamienny tytuł "Kobiety Allaha" (1994). Na większości zdjęć obserwujemy samą artystkę, która pozuje w chuście z bronią w ręku, celując w stronę widza. Kolejny charakterystyczny motyw całego cyklu to ręcznie pisane teksty w języku farsi, które pokrywają części ciała artystki. Z jednej strony Neshat zwraca odbiorcy uwagę na chęć powrotu do ojczyzny, którą nostalgicznie wspomina i za którą tęskni, z drugiej – prowokuje "publiczność" do zastanowienia się nad statusem kobiety w społeczeństwie irańskim, które w wyniku rewolucji religijnej uległo całkowitej radykalizacji. Sama artystka, wspominając swoją pierwszą po latach wizytę w kraju, mówi: Było to jedno z najbardziej szokujących przeżyć w moim życiu. Rozziew pomiędzy życiem kulturalnym Iranu, jakie pamiętałam, a tym, co zobaczyłam, był olbrzymi. Zmiana przerażająca, a jednocześnie fascynująca. Nigdy wcześniej nie byłam w kraju, w którym wszystkie aspekty życia do tego stopnia byłyby poddane ideologii... Po powrocie do domu nie mogłam uwolnić się od wspomnień i odtąd zaczęłam podróżować do Iranu regularnie. Każda kolejna praca Neshat, podobnie jak "Kobiety bez mężczyzn", to dzieło zbudowane na wspomnianym wyżej rozdzwięku, który towarzyszy kobiecie – artystce – emigrantce, próbującej zrozumieć swoją ojczyznę na nowo.
Ważnym aspektem w filmach Shirin Neshat jest ponadto wątek kobiecy. Video art z roku 1998 "Turbulent" to instalacja dwóch obrazów: mężczyzny występującego publicznie w trakcie śpiewu, oklaskiwanego przez tłum i kobiety w czadorze na pustej scenie, bez widowni, która nie jest w stanie wydać z siebie dźwięku. Interpretacja tej pracy podobnie jak innych filmów artystki koncentruje się przede wszystkim na wskazaniu podrzędnej roli kobiety w społecznościach muzułmańskich, co bynajmniej nie wyklucza uniwersalnego kontekstu. W fabule "Kobiety bez mężczyzn" Neshat również dotyka problemu nierówności społecznej ze względu na płeć, portretując swoje bohaterki często w ekstremalnie patriarchalnych sytuacjach. I choć osadza akcję swojego filmu w Iranie, stara się przekonać widza, że nierówność społeczna i wykorzystywanie kobiet jest zjawiskiem powszechnym, w wielu miejscach po dziś dzień.
O ile sztukę video Neshat charakteryzuje raczej estetyka minimalistyczna, o tyle w fabule "Kobiety bez mężczyzn" zaskakuje bogactwo obrazu i tzw. realizm magiczny występujący już na poziomie samego tekstu autorstwa Shahrnush Parsipur, ale także w obrazie. Neshat, budując świat kobiet, tworzy baśń – magiczny ogród, który porywa bez reszty. Jako reżyserka-artystka video artu wprowadza widza w nastrój kontemplacji i zaczarowuje go historią czterech Iranek, walczących o własną niezależność.
Zakazana książka
Shirin Neshat utrzymuje, że jej twórczość z założenia nie ma politycznego przesłania. Jeśli ociera się o historię współczesnego Iranu, to jest to związane z nostalgią za ojczyzną i odwołaniami do irańskich mitów i symboliki. Mimo wszystko jednak wybór tekstu, na podstawie którego Neshat wraz z Shorją Azari stworzyła scenariusz filmu, stanowi rodzaj odważnej politycznej deklaracji. Książka Shahrnush Parsipur "Kobiety bez mężczyzn" powstawała w latach 1979-1989. Autorka urodzona w 1946 w Teheranie debiutowała już jako szesnastolatka. Skończyła socjologię, pracowała w irańskiej telewizji, co zakończyło się pierwszym pobytem w więzieniu w wyniku protestu przeciwko egzekucji dziennikarzy-aktywistów. Następnie przeprowadziła się do Francji. Wróciła do Iranu w trakcie rewolucji Chomeiniego w 1979 roku, była więźniarką polityczną. Po opublikowaniu "Kobiet bez mężczyzn" ponownie trafiła do więzienia. Główną przyczyną skandalu wokół książki Parsipur była otwartość w kwestii dziewictwa. Bohaterki rozmawiają na tematy związane ze swoją seksualnością, co jest społecznie nie do przyjęcia. Świat kreowany przez autorkę oscyluje na granicy realizmu i magii. Głównym punktem odniesienia jest tajemniczy ogród, w którym koniec końców spotykają się wszystkie kobiety i próbują w nim współistnieć. Każda z historii kobiecych u Parsipur dotyczy innego rodzaju doświadczenia. Wszystkie wątki koncentrują się na kwestiach niezależności, uprzedmiotowienia i władzy społecznej mężczyzn nad kobietami. W przeciwieństwie do filmu, w książce występuje jeszcze jedna bohaterka: Makdokht, która w pewien sposób buntuje się przeciwko przypisanej jej społecznie roli i postanawia przemienić się w drzewo, co umożliwi jej realizację najskrytszych pragnień – wreszcie będzie wolna. Filmowa adaptacja książki Parsipur została obudowana historyczno-politycznym kontekstem przemian w państwie irańskim z roku 1953.
Bohater Irańczyków - Mohammad Mosaddegh
Okres początku lat pięćdziesiątych w Iranie to przede wszystkim czas rewolucyjnych zmian, które miały doprowadzić do nacjonalizacji przemysłu naftowego, znajdującego się dotychczas pod kontrolą Brytyjczyków i Amerykanów. Wtedy na scenie politycznej pojawił się jeden z najbardziej znanych i poważanych po dzień dzisiejszy polityków irańskich, premier Mohammad Mosaddegh. Nikki R. Keddie w swojej książce "Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji" tak opisuje rolę premiera Mosaddegha: "Dzięki obronie niepodległości Iranu, twardemu sprzeciwowi wobec AISN (Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej – J.O.), charyzmie i temu, że do jego obalenia przyczynili się Amerykanie i Brytyjczycy, Mosadeeq urósł do rangi bohatera narodowego, a jego kult trwa nieprzerwanie. Opozycjoniści reprezentujący najbardziej przeciwstawne opcje polityczne – marksiści, lewicowcy, liberałowie, świeccy i religijni prawicowcy – wszyscy przywoływali jego imię i powoływali się na jego przykład, wielbili jego podobizny i znajdowali cytaty z jego słów na poparcie własnych poglądów. Łączyło ich z Mosaddeqiem wspólne pragnienie osłabienia władzy i wpływu obcych mocarstw oraz zwiększenia niezależności Iranu".
Premier Mosaddegh został pierwszy raz odsunięty od władzy w roku 1952. Jednak po fali masowych demonstracji powrócił na swoje stanowisko. W sierpniu 1953 Brytyjczycy i Amerykanie doprowadzili do zamachu stanu i ostatecznie Mosaddegha obalono. Demonstracje irańskiej ludności cywilnej z tamtego właśnie okresu są punktem wyjścia akcji filmu Shirin Neshat. Ferment i niezadowolenie społeczne tamtych dni stanowiły doskonały punkt wyjścia zmian sytuacji kobiet w tamtym okresie, co paradoksalnie skończyło się w roku 1979, kiedy do władzy doszli radykalni aktywiści religijni.
Zgodnie z opinią samej reżyserki, jej fotografie, filmy video i pierwsza fabuła "Kobiety bez mężczyzn" mają wymiar uniwersalny i próbują koncentrować się na problemie różnic społecznych w wymiarze ponadnarodowym. Z drugiej strony jednak "obrazy" autorstwa Neshat są wręcz przesycone symboliką irańską i bazują w pewien sposób na spojrzeniu "białego człowieka Zachodu", który widząc czador, rozpoznaje go jako symbol zniewolenia i ucisku. Czyżby to nagminne odżegnywanie się od kontekstów politycznych i narodowych stanowiło coś w rodzaju nostalgii i sentymentu emigrantki, która pragnie poprzez swoją sztukę zmienić sposób postrzegania irańskich kobiet? I jeśli nawet filmy Shirin Neshat nie wpisują się w kontekst polityczny, warto zaznaczyć, że jej obrazy są najbardziej rozpoznawalnymi portretami kobiet irańskich we współczesnym świecie. Co za tym idzie, jej głos jest słyszany, w przeciwieństwie do głosu bohaterki filmu "Turbulent". Dzięki temu książka Parsipur stała się obrazem – przestała być "przeklęta" – a bohaterki "Kobiet bez mężczyzn" nareszcie zdjęły czador.
Joanna Ostrowska, doktorantka Katedry Judaistyki UJ, studentka filmoznawstwa UJ, produkcji filmowej i telewizyjnej PWSFTViT w Łodzi i Gender Studies UW. Członkini "Krytyki Politycznej". Prowadziła zajęcia w Katedrze Judaistyki UJ, Pracowni Pytań Granicznych UAM, na Gender Studies UJ, UW i w IBL PAN. Obecnie prowadzi badania dotyczące prostytucji w Polsce w czasie II wojny światowej.
Współczesne kino irańskie kojarzy się przede wszystkim z nazwiskami wielkich reżyserów: Bahmana Ghobadiego, Abbasa Kiarostamiego czy Mohsena Makhmalbafa. Ich filmy ukształtowały pogląd na kinematografię tego zakątka świata, kojarzoną najczęściej z subtelnymi, statecznymi obrazami spod znaku kontemplacji. Mimo przewagi mężczyzn-reżyserów coraz częściej pojawiają się reżyserki, które w dość znaczący sposób wpływają na sposób obrazowania sytuacji kobiet w państwach muzułmańskich. Wystarczy wymienić nazwiska: Samiry i Hany Makhmalbaf czy ich matki Marzieh Makhmalbaf, której "Dzień, w którym stałam się kobietą" (2000) został doceniony m.in. na Festiwalu w Wenecji.
Shirin Neshat wyróżnia się spośród innych irańskich twórców i twórczyń filmowych przede wszystkim swoją artystyczną przeszłością. Po dziś dzień jest jedną z najbardziej znanych irańskich artystek współczesnych na emigracji, która zajmuje się przede wszystkim sztuką video. Tematyka jej prac od fotografii, aż do video artu i filmu koncentruje się w większości przypadków na problemie ludzkiej tożsamości, nierównościach społecznych czy upolitycznieniu życia codziennego. Debiutuje w filmie fabularnym adaptacją jednej z najbardziej "przeklętych" w Iranie książek autorstwa Shahrnush Parsipur "Kobiety bez mężczyzn". Zaskakuje filmową formą, odwagą łamania obyczajowych tabu i nostalgią za Iranem sprzed rewolucji islamskiej w 1979 roku. Srebrny Lew na Festiwalu w Wenecji w 2009 roku dla Shirin Neshat to nagroda symboliczna dla irańskiego kina kobiecego, które już dawno odsłoniło czador.
Kobieta z karabinem
Jeden z pierwszych cykli fotografii autorstwa Shirin Neshat nosił znamienny tytuł "Kobiety Allaha" (1994). Na większości zdjęć obserwujemy samą artystkę, która pozuje w chuście z bronią w ręku, celując w stronę widza. Kolejny charakterystyczny motyw całego cyklu to ręcznie pisane teksty w języku farsi, które pokrywają części ciała artystki. Z jednej strony Neshat zwraca odbiorcy uwagę na chęć powrotu do ojczyzny, którą nostalgicznie wspomina i za którą tęskni, z drugiej – prowokuje "publiczność" do zastanowienia się nad statusem kobiety w społeczeństwie irańskim, które w wyniku rewolucji religijnej uległo całkowitej radykalizacji. Sama artystka, wspominając swoją pierwszą po latach wizytę w kraju, mówi: Było to jedno z najbardziej szokujących przeżyć w moim życiu. Rozziew pomiędzy życiem kulturalnym Iranu, jakie pamiętałam, a tym, co zobaczyłam, był olbrzymi. Zmiana przerażająca, a jednocześnie fascynująca. Nigdy wcześniej nie byłam w kraju, w którym wszystkie aspekty życia do tego stopnia byłyby poddane ideologii... Po powrocie do domu nie mogłam uwolnić się od wspomnień i odtąd zaczęłam podróżować do Iranu regularnie. Każda kolejna praca Neshat, podobnie jak "Kobiety bez mężczyzn", to dzieło zbudowane na wspomnianym wyżej rozdzwięku, który towarzyszy kobiecie – artystce – emigrantce, próbującej zrozumieć swoją ojczyznę na nowo.
Ważnym aspektem w filmach Shirin Neshat jest ponadto wątek kobiecy. Video art z roku 1998 "Turbulent" to instalacja dwóch obrazów: mężczyzny występującego publicznie w trakcie śpiewu, oklaskiwanego przez tłum i kobiety w czadorze na pustej scenie, bez widowni, która nie jest w stanie wydać z siebie dźwięku. Interpretacja tej pracy podobnie jak innych filmów artystki koncentruje się przede wszystkim na wskazaniu podrzędnej roli kobiety w społecznościach muzułmańskich, co bynajmniej nie wyklucza uniwersalnego kontekstu. W fabule "Kobiety bez mężczyzn" Neshat również dotyka problemu nierówności społecznej ze względu na płeć, portretując swoje bohaterki często w ekstremalnie patriarchalnych sytuacjach. I choć osadza akcję swojego filmu w Iranie, stara się przekonać widza, że nierówność społeczna i wykorzystywanie kobiet jest zjawiskiem powszechnym, w wielu miejscach po dziś dzień.
O ile sztukę video Neshat charakteryzuje raczej estetyka minimalistyczna, o tyle w fabule "Kobiety bez mężczyzn" zaskakuje bogactwo obrazu i tzw. realizm magiczny występujący już na poziomie samego tekstu autorstwa Shahrnush Parsipur, ale także w obrazie. Neshat, budując świat kobiet, tworzy baśń – magiczny ogród, który porywa bez reszty. Jako reżyserka-artystka video artu wprowadza widza w nastrój kontemplacji i zaczarowuje go historią czterech Iranek, walczących o własną niezależność.
Zakazana książka
Shirin Neshat utrzymuje, że jej twórczość z założenia nie ma politycznego przesłania. Jeśli ociera się o historię współczesnego Iranu, to jest to związane z nostalgią za ojczyzną i odwołaniami do irańskich mitów i symboliki. Mimo wszystko jednak wybór tekstu, na podstawie którego Neshat wraz z Shorją Azari stworzyła scenariusz filmu, stanowi rodzaj odważnej politycznej deklaracji. Książka Shahrnush Parsipur "Kobiety bez mężczyzn" powstawała w latach 1979-1989. Autorka urodzona w 1946 w Teheranie debiutowała już jako szesnastolatka. Skończyła socjologię, pracowała w irańskiej telewizji, co zakończyło się pierwszym pobytem w więzieniu w wyniku protestu przeciwko egzekucji dziennikarzy-aktywistów. Następnie przeprowadziła się do Francji. Wróciła do Iranu w trakcie rewolucji Chomeiniego w 1979 roku, była więźniarką polityczną. Po opublikowaniu "Kobiet bez mężczyzn" ponownie trafiła do więzienia. Główną przyczyną skandalu wokół książki Parsipur była otwartość w kwestii dziewictwa. Bohaterki rozmawiają na tematy związane ze swoją seksualnością, co jest społecznie nie do przyjęcia. Świat kreowany przez autorkę oscyluje na granicy realizmu i magii. Głównym punktem odniesienia jest tajemniczy ogród, w którym koniec końców spotykają się wszystkie kobiety i próbują w nim współistnieć. Każda z historii kobiecych u Parsipur dotyczy innego rodzaju doświadczenia. Wszystkie wątki koncentrują się na kwestiach niezależności, uprzedmiotowienia i władzy społecznej mężczyzn nad kobietami. W przeciwieństwie do filmu, w książce występuje jeszcze jedna bohaterka: Makdokht, która w pewien sposób buntuje się przeciwko przypisanej jej społecznie roli i postanawia przemienić się w drzewo, co umożliwi jej realizację najskrytszych pragnień – wreszcie będzie wolna. Filmowa adaptacja książki Parsipur została obudowana historyczno-politycznym kontekstem przemian w państwie irańskim z roku 1953.
Bohater Irańczyków - Mohammad Mosaddegh
Okres początku lat pięćdziesiątych w Iranie to przede wszystkim czas rewolucyjnych zmian, które miały doprowadzić do nacjonalizacji przemysłu naftowego, znajdującego się dotychczas pod kontrolą Brytyjczyków i Amerykanów. Wtedy na scenie politycznej pojawił się jeden z najbardziej znanych i poważanych po dzień dzisiejszy polityków irańskich, premier Mohammad Mosaddegh. Nikki R. Keddie w swojej książce "Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji" tak opisuje rolę premiera Mosaddegha: "Dzięki obronie niepodległości Iranu, twardemu sprzeciwowi wobec AISN (Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej – J.O.), charyzmie i temu, że do jego obalenia przyczynili się Amerykanie i Brytyjczycy, Mosadeeq urósł do rangi bohatera narodowego, a jego kult trwa nieprzerwanie. Opozycjoniści reprezentujący najbardziej przeciwstawne opcje polityczne – marksiści, lewicowcy, liberałowie, świeccy i religijni prawicowcy – wszyscy przywoływali jego imię i powoływali się na jego przykład, wielbili jego podobizny i znajdowali cytaty z jego słów na poparcie własnych poglądów. Łączyło ich z Mosaddeqiem wspólne pragnienie osłabienia władzy i wpływu obcych mocarstw oraz zwiększenia niezależności Iranu".
Premier Mosaddegh został pierwszy raz odsunięty od władzy w roku 1952. Jednak po fali masowych demonstracji powrócił na swoje stanowisko. W sierpniu 1953 Brytyjczycy i Amerykanie doprowadzili do zamachu stanu i ostatecznie Mosaddegha obalono. Demonstracje irańskiej ludności cywilnej z tamtego właśnie okresu są punktem wyjścia akcji filmu Shirin Neshat. Ferment i niezadowolenie społeczne tamtych dni stanowiły doskonały punkt wyjścia zmian sytuacji kobiet w tamtym okresie, co paradoksalnie skończyło się w roku 1979, kiedy do władzy doszli radykalni aktywiści religijni.
Zgodnie z opinią samej reżyserki, jej fotografie, filmy video i pierwsza fabuła "Kobiety bez mężczyzn" mają wymiar uniwersalny i próbują koncentrować się na problemie różnic społecznych w wymiarze ponadnarodowym. Z drugiej strony jednak "obrazy" autorstwa Neshat są wręcz przesycone symboliką irańską i bazują w pewien sposób na spojrzeniu "białego człowieka Zachodu", który widząc czador, rozpoznaje go jako symbol zniewolenia i ucisku. Czyżby to nagminne odżegnywanie się od kontekstów politycznych i narodowych stanowiło coś w rodzaju nostalgii i sentymentu emigrantki, która pragnie poprzez swoją sztukę zmienić sposób postrzegania irańskich kobiet? I jeśli nawet filmy Shirin Neshat nie wpisują się w kontekst polityczny, warto zaznaczyć, że jej obrazy są najbardziej rozpoznawalnymi portretami kobiet irańskich we współczesnym świecie. Co za tym idzie, jej głos jest słyszany, w przeciwieństwie do głosu bohaterki filmu "Turbulent". Dzięki temu książka Parsipur stała się obrazem – przestała być "przeklęta" – a bohaterki "Kobiet bez mężczyzn" nareszcie zdjęły czador.
***
Joanna Ostrowska, doktorantka Katedry Judaistyki UJ, studentka filmoznawstwa UJ, produkcji filmowej i telewizyjnej PWSFTViT w Łodzi i Gender Studies UW. Członkini "Krytyki Politycznej". Prowadziła zajęcia w Katedrze Judaistyki UJ, Pracowni Pytań Granicznych UAM, na Gender Studies UJ, UW i w IBL PAN. Obecnie prowadzi badania dotyczące prostytucji w Polsce w czasie II wojny światowej.
Pobierz aplikację Filmwebu!
Odkryj świat filmu w zasięgu Twojej ręki! Oglądaj, oceniaj i dziel się swoimi ulubionymi produkcjami z przyjaciółmi.
