Alexandre Aja i przyjaciele

Transfer do Hollywood bywa dla młodych reżyserów z Europy przeprawą przez ucho igielne. Dlaczego więc tak dobrze w Fabryce Koszmarów radzą sobie twórcy kina grozy? Wchodząca na ekrany "Pirania 3D" Alexandre’a Aji częściowo na to pytanie odpowiada.

Jest taka anegdotka o Florianie Hencklu von Donnersmarcku, reżyserze uhonorowanym Oscarem za "Życie na podsłuchu" w 2007 roku. Przytacza ją na stronach "Los Angeles Timesa" Patrick Goldstein. Oto, słysząc przemowę nagrodzonego, część hollywoodzkich decydentów wpadła w zachwyt nad stopniem opanowania przez Niemca języka Szekspira. Goldstein tłumaczy, że owe luźne spostrzeżenia, w momencie eksplikacji, miały już przełożenie na konkretny pomysł: "Zaproponujmy mu jakiś thriller z Nicolasem Cage'em". Ten epizod, podparty ironicznym komentarzem publicysty ("Hollywood pozostanie Hollywood") dość dobrze pokazuje, jak ważna w stolicy kina jest celebracja mitu Ziemi Obiecanej. Bo w Fabryce Snów obcokrajowcy pracowali od zawsze. Za czasów, gdy Josef von Sternberg obcałowywał obiektywem Marlenę Dietrich; w momencie, gdy baronowie Nowego Hollywood zostali przepędzeni przez watahę młodych wilczków z Wysp Brytyjskich (bracia Ridley i Tony Scottowie, Adrian Lyne); wtedy, gdy Donnersmarck odbierał nagrodę za film obcojęzyczny, a o statuetkę za reżyserię walczyli m.in. Meksykanin Alejandro González Iñárritu ("Babel") i Brytyjczycy Stephen Frears ("Królowa") oraz Paul Greengrass ("Lot 93"). Lecz poza incydentalnymi sukcesami stranierich na polu gatunkowo płynnego "kina środka", mamy w Ameryce jeden gatunek, który skupia wokół siebie cały legion naturalizowanych filmowców. Chodzi o kino grozy. Skąd ten trend?


Liczby mówią same za siebie. Spośród połowy amerykańskich horrorów wprowadzanych do polskich kin na przestrzeni ostatnich trzech lat, blisko 45% utworów reżyserowali imigranci (niektórzy, jak rodak Donnersmarcka, Christian Alvart, potrafili wpuścić na rynek DVD nawet dwa filmy rocznie – patrz "Przypadek 39" i "Pandorum"). Gwiazdą wśród nich jest obecnie Francuz, Alexandre Aja. Ten zaledwie 32-letni, żonaty z marokańską reżyserką Lailą Marrakchi i wychowany przez reżysera oraz krytyczkę filmową, facet nakręcił w USA tylko trzy filmy, ale łokciami rozpychać się już nie musi. Wyspecjalizował się w remake'ach klasyki kina grozy. Ostatnio przerobił "Piranię" z 1978 roku. I choć nikt nie wymagał od niego czarów z mleka, dał widzom spektakl, którego długo nie zapomną.


Dziwny przypadek Alexandre'a Aji pokazuje, jak amerykański system producencki redefiniuje superpojemne kategorie w rodzaju "artystycznej niezależności".  Po swoim krótkometrażowym, nominowanym do Złotej Palmy w Cannes filmie "Over the Rainbow", Francuz zapowiadał się na wytrawnego specjalistę od groteski, pokrewnego Jean-Pierre'owi Jeunetowi. Gdy zadebiutował w pełnym metrażu fantastycznym "Bladym strachem", jego styl był już właściwie ukształtowany. Balansując na granicy intensywnego gore, twardego realizmu i horroru onirycznego, stworzył nową jakość, a wypracowana przezeń eklektyczna poetyka szybko znalazła kontynuatorów. Gdy jego podróż za Wielką Wodę dobiegła końca, "Blady strach" był już tylko wspomnieniem. Aja zaczął przerabiać klasyków (także azjatyckich – patrz "Lustra"), ale sprawdzony na Starym Kontynencie styl nie pasował już do nowych wytycznych. Jego amerykańskie dzieła są świetne, jednak różnią się od europejskich konwencją i narracyjnymi technikami. Reżyserowi zostały hektolitry syropu kukurydzianego, imitującego krew i ten rodzaj artystycznej inteligencji, który sprawia, że wytrawny widz i tak dostrzeże na ekranie autorski charakter pisma.   


Hollywood musi być zadowolone. Dzięki temu, że na europejskiej farmie wciąż pojawiają się kury znoszące złote jajka, Amerykanie mogą podtrzymywać status quo.  Zwłaszcza, że horrory pozostają komercyjnie "bezpiecznym" gatunkiem – są relatywnie tanie w produkcji, zwykle przynoszą zyski, a ponadto stanowią pokaźny kawałek torciku direct-to-dvd. Remaki z kolei to materiał, który łatwo kontrolować na etapie realizacyjnym. Zdolny reżyser zza granicy może go do woli uszlachetniać, jednak prawdopodobieństwo, że zboczy z wytyczonej ścieżki, jest niewielkie. Pochodzenie autora jawi się tu czymś w rodzaju wizytówki, wystawionej kinematografii przez system producencki. Facet z cygarem mruga okiem: tego czy tamtego filmu nie kręci Wychowanek Naszego Klubu, ale egzotyczny człowiek z zewnątrz, obcy z własną (ciekawą? odmienną?) perspektywą. To zresztą nic nowego. Historia gatunku jest pisana przez emigrantów, to oni rozsypali na ścieżkach grozy najwięcej kamieni milowych. Murnau, Hitchcock, Kubrick, Polański – wszyscy byli przybyszami zza Oceanu.   
 

Konkurencja w postaci Francji, Hiszpanii czy Anglii może wyrabiać dwieście procent normy. Młodzi-zdolni mogą nakręcić wiele fantastycznych produkcji i sprawić, że Wuj Sam obleje się rumieńcem. Jednak póki w grę wchodzą duże pieniądze, nie ma mowy o blokadzie handlu "zasobami ludzkimi". Pomijam fakt, że rezydentami jankeskiej ziemi wciąż są legendy gatunku i to one często bywają wabikiem na stranierich. Aja nie przyjechał do Hollywood razem z resztą francuskiego zaciągu (David Moreau, Xavier Palud, Eric Valette, Xavier Gens). Pojawił się wcześniej, za sprawą Wesa Cravena, który zauroczony "Bladym strachem", dopalił cygaro, odstawił szklaneczkę z Jackiem Danielsem i wykonał odpowiedni telefon. W większości najciekawszych francuskich horrorów ostatnich lat ("Najście", "Frontiere(s)") powtarza się pewien motyw fabularny, zapośredniczony w smutnej rzeczywistości: oto wściekli imigranci z paryskich przedmieść przebijają się do opływającego w luksusy centrum.  Coś jest na rzeczy.


Kinomani patrzący na amerykański horror przez palce (zarówno dosłownie, jak i w przenośni) zniosą wszystko. Skończył się złoty okres amerykańskiego kina grozy, mamy zauważalny regres, czekamy na renesans. Trudno jednak o odrodzenie bez pierwszych "odrodzonych", a dzisiejszy horror nie ma ani swoich bożków, ani solidnych rzemieślników. Imigranci doskonale wypełniają tę lukę. Są prężni, młodzi, utalentowani. Czy wierzą w to, co robią? Mam nadzieję. W jakimś sensie budujący jest przykład Węgra, Nimróda Antala. Urodzony w Kalifornii reżyser wiedział, że aby zadebiutować w Hollywood, musi nakręcić film, który w Hollywood nigdy by nie powstał. Pojechał do braci Madziarów i nakręcił "Kontrolerów". Część europejskich krytyków umiejscowiła na firmamencie wysokiej sztuki kolejną gwiazdę, ale wtedy Antal zawinął manatki i ruszył w podróż powrotną. Zatrzymał się w "Motelu", przejechał "Opancerzonym", wysłał w bój "Predatory" i jest szczęśliwy. Ktokolwiek miał się o niego upomnieć, zrobił to dawno temu.