16. Millennium Docs Against Gravity: Planeta i kobieta

W dzisiejszej relacji z trwającego festiwalu Millennium Docs Against Gravity przyglądamy się próbom ratowania świata w filmie "Antropocen: Epoka człowieka" oraz portretowi byłej supermodelki Benedetty Barzini w  "Zniknięciu mojej matki". Recenzują Gabriel Krawczyk i Marcin Stachowicz. 


Człowiek zwany rozumnym, rec. filmu "Antropocen: Epoka człowieka", reż. Jennifer Baichwal, Edward Burtynsky, Nicholas de Pencier

Broniących Ziemię przed nadmierną eksploatacją można podzielić na dwa obozy: wyrozumiałych nauczycieli i bezlitosnych prześladowców. Jeśli rozwój cywilizacji i techniki nie tylko ułatwia życie ludziom, ale stanowi zagrożenie dla reszty geosystemu, to postawa tych pierwszych – cierpliwe tłumaczenie rezultatów ludzkiej drapieżności – może wydawać się sensownym rozwiązaniem. Do czasu. Panujący dziś naukowy konsensus nie pozostawia wątpliwości, że ekologiczna apokalipsa już się zaczęła – i to my jesteśmy jej sprawcami. Samo pokazywanie efektów rozpałętania się człowieka nie wystarczy do zmiany status quo.


Po takim wyznaniu wiary nie mogę przyklasnąć "Antropocenowi: epoce człowieka" Jennifer Baichwal, Nicholasa de Penciera i Edwarda Burtynsky'ego. Trzecia część nieformalnej trylogii o Ziemi (po "Sfabrykowanym krajobrazie" i "Wodnych znakach") składa się na multidyscyplinarny projekt badający wpływ ludzkości na stan, dynamikę i przyszłość planety. Jako że trudno o dostęp do anglojęzycznych artykułów i wystaw fotograficznych za oceanem, występujący solo dokumentalny wideoesej kojarzy się raczej z artystowską ciekawostką niż z pełnoprawną wypowiedzią. Jeśli coś bada, to przede wszystkim medytacyjne zapędy twórców.

Opowiadając o tytułowej erze – z człowiekiem w roli napędu i niszczyciela – twórcy łączą w jeden dyskurs etykę z estetyką. Umieszczane w geometrycznych, fraktalnych kadrach największe kamieniołomy Europy, ciągnące się przez dziesiątki kilometrów tunele, wysypiska wielkości miast, aglomeracje gęste jak mrowisko, zbielałe rafy koralowe, dzielnice naftowe rodem z "Blade Runnera", kopalnie potasu w Uralu czy stawy litu na Atakamie ukazują zdradziecko-hipnotyczny urok spustoszeń czynionych przez ludzi. Ceniony fotograf Edward Burtynsky wyraźnie odciska autorskie piętno na filmowej formie. Ponownie sprzeciwia się fotograficznej koncepcji "decydującego momentu". Kręcąc z dronów, helikopterów, wysokich platform i naturalnych wzniesień terenu, ukazuje nieruchome piękno zagarniętych przez człowieka połaci i rosnącą w wykładniczym tempie skalę zniszczeń. Mam wątpliwość, czy kontemplacyjna niespieszność tych przedstawień przypadkiem nie usypia aktywisty w każdym z nas. Czy to dobrze, że twórcy pokazują, zamiast nami wstrząsnąć? Takie oczywiście ich prawo. Jako filmowa całość porozrzucane kadry przypominają jednak czarną dziurę bez dna: wykontemplować można się z niej wszystko, lecz trudno wyciągnąć z niej coś konstruktywnego.


Całą recenzję Gabriela Krawczyka można przeczytać TUTAJ. 



Niewidzialna wyspa, rec. filmu "Zniknięcie mojej matki", reż. Beniamino Barrese

"Odpieprz się!", "Zabierz to!", "Odłóż tę kamerę!", "Spierdalaj!". Naprawdę trudno zliczyć, jak często Benedetta Barzini ciska bluzgiem prosto w obiektyw. To początki starczej demencji? Frustracja? Trudny charakter? Twarz siedemdziesięciokilkulatki przecina konstelacja głębokich zmarszczek, skóra wygląda jak pień drzewa, od lat nie nakładano na nią żadnych kosmetyków. Jest w tym rodzaj sękatej mądrości, wizerunek godny chrześcijańskiej mistyczki albo wiejskiej szeptuchy. Bliskość ziemi, ściółki, kory i zeschłej trawy. 


Sama Barzini na takie "przyrodnicze" porównania prawdopodobnie zareagowałaby mocno nieparlamentarnym językiem. Dawna supermodelka, pierwsza włoska twarz amerykańskiego "Vogue'a, na początku lat 60. zrobiła szybką karierę w Nowym Jorku, stając się jedną z ikon tamtejszej bohemy artystycznej i przyjaciółką Andy'ego Warhola. Wychowana w tradycjach antykapitalistycznych i lewicowych, w 1973 roku porzuciła świat mody i wstąpiła do Włoskiej Partii Komunistycznej, wkraczając na drogę radykalnego feminizmu i marksizmu. Dzisiaj pokazuje mediolańskim studentom, dlaczego modeling i fotografia modowa są formą opresji kulturowej, krytykując między innymi wszechobecne zestawianie kobiecości z naturą. Ten prywatny zwrot polityczny spowodował także całkowite odrzucenie przez Barzini obrazów jako tworów szkodliwych i deformujących rzeczywistość. Wizerunek to dla niej fałsz, cudzy projekt, niebezpieczny symulakr, a jej poglądy sytuują się w kontrze do współczesnego świata mediów wizualnych. Nic więc dziwnego, że na koniec życia była modelka chciałaby się "wymazać – całkowicie zniknąć z radarów, pogrążyć w samotności bez komputera, telefonu i rodziny, osiąść na jakiejś odległej i nieznanej wyspie. I to dążenie – tę swoistą "ostatnią podróż" poza obrazy – jej najmłodszy syn Beniamino Barrese zamienia w projekt artystyczny. Przekłada na znienawidzony język fotografii i filmu. 

Wejście w prywatność matki odbywa się jednak za jej wyraźnym przyzwoleniem, wydanym podobno pod przymusem i z miłości, chociaż zapewne nigdy nie uda nam się zweryfikować, na ile radykalny ikonoklazm Barzini jest w istocie szczery i konsekwentny. No bo jak wyjaśnić jej udział w londyńskim Fashion Week i to w pełnym makijażu, pozującą wśród modelek i celebrytek? Czy chodzi o pieniądze? Sentyment? Dawną obietnicę? Nie wiadomo, kamera niczego nie wyjaśnia, zawiesza się uporczywie na twarzy, skórze, włosach w roli milczącego świadka, neutralnego oka. Ta sama synowska kamera zdecydowanie częściej bywa jednak intruzem, myśliwym polującym na intymność i wizerunek, z którym Barzini walczy za pomocą przekleństwa, połajanki i narzekania. Trudno powiedzieć, czy cała ta rodzinna "gra we wpatrywanie" ma jakiś z góry ustalony sens. Jeśli tak, to próbowałbym go znaleźć w wyznaniu bohaterki, że jako modelka zachowywała przezroczystość i nigdy nie oddawała fotografom prawdziwej siebie.

Całą recenzję Marcina Stachowicza można przeczytać TUTAJ.