Gdynia 2018: U stóp Kamiennej Góry

Było w tym roku w Gdyni wiele dobrych filmów i wiele radości. Jezus kręcił głową, a biskup Gajos rozdawał łapówki. Była macica, w której można się schować, i hotel, z którego nie można uciec. Tylko dwa filmy dotyczyły choroby alkoholowej. Na jedną Gabrielę Muskałę na smutno przypadła jedna Gabriela Muskała na wesoło. Katarzyna Figura w roli Nel jeździła na wielbłądzie. Dużo psów – wyżeł pazernego biskupa, kundelek zagubiony pod nogami maszerujących faszystów, wilczury obozowe i utopiony szczeniak. Było więc w Gdyni dużo o czułości, za którą się płaci, i śmiechu, który zastyga w gardle. Poza tym festiwal miał zdecydowanie antymetafizyczny wymiar.

Czytelnikom, którzy na festiwalu w Gdyni nigdy nie byli, warto chyba przedstawić topografię tego wydarzenia – kontekst przestrzenny miewa niebagatelne znaczenie na festiwalu filmowym. (Nie przez przypadek metonimiami festiwali w Cannes i Wenecji są Croisette i Lido). U stóp Kamiennej Góry przycupnęły Gdyńskie Centrum Filmowe i gmaszysko Teatru Muzycznego. Za Teatrem Muzycznym można przejść przez parking i już jest się na plaży, w tym roku wciąż zatłoczonej jak w środku lata. Inna trasa: przez trawnik do food trucków i dalej w prawo, przez zagłębie rybno-gofrowe, na molo. Albo cały czas prosto, do Multikina. Kiedy wychodzisz z niego po zmroku, Kamienna Góra jest już czarną plamą, i wielki podświetlany krzyż, górujący nad okolicą, zdaje unosić się w powietrzu. Zauważyłam go zresztą dopiero drugiego dnia. Wyszłam w postaci emocjonalnej mielonki z podwójnego właściwie seansu: "Kleru" Wojtka Smarzowskiego i "53 wojen" Ewy Bukowskiej, przedzielonych jedynie sprintem z wyjścia do wejścia. "At the late night, double feature, picture show". I ten latający krzyż. Spotkanie kina z kościołem, a raczej odparcie przez kino metafizyki to jeden z podstawowych kluczy do tegorocznego festiwalu. 

Nie ma w tym zresztą nic dziwnego. Patrzcie: po jednej stronie hotel Gdynia, w którym zatrzymują się artyści i branża, i w którego podziemiach znajduje się równie słynny, mocno lynchowski lokal Piekiełko, po drugiej – gdyńska kolegiata. Przed kolegiatą stoi pomnik papieża, jest tu też wielka płachta z jego wizerunkiem. Trudno było nie myśleć o gigantycznej figurze Chrystusa z "Twarzy" Małgorzaty Szumowskiej. Jest pod koniec tego filmu taki żarcik wizualny: okazuje się, Chrystusa postawiono w złą stronę. Betonowy posąg powinien patrzeć w stronę Jasnej Góry. Chwilę później widzimy z lotu ptaka Chrystusa z przekręconą głową, a ponieważ ramiona ma rozłożone, wydaje się, jakby tańczył na wgórzach. Figura ma zresztą bardzo sympatyczną twarz. To jeden z czułych gagów tego raczej szyderczego filmu. 

Oczywiście nie "Twarz" decydowała o tonie festiwalu. Od tryumfu w Berlinie minęły miesiące, obieg kinowy film też ma już zasadniczo za sobą. Poprzedni obraz Szumowskiej, "Body/Ciało", zdobył naturalnie Złote Lwy, ale warto zauważyć, że Gdynia miała później kontrpropozycje dla Berlina – "Pokot" i "Zjednoczone Stany Miłości" znajdowały nad Bałtykiem silnych konkurentów. To oczywiście wyraz rozkwitu polskiego kina. Jadąc do Gdyni, obawiałam się jednak, że o ile kontrowersyjne wybory berlińskich jury nie musiały kłaść się głębokim cieniem na Konkursie Głównym, o tyle wciąż świeży tryumf "Zimnej wojny" w Cannes zdominuje toczącą się tutaj rozmowę o polskim kinie. Odważne (w taki czy inny sposób) filmy Holland i Wasilewskiego budziły burzliwe krytyczne spory; "Zimna wojna", nawet jeśli pozostawiła za sobą garść sceptyków o lodowatych sercach, takiego poruszenia nie wywołała i do tego zdaje się, że szybko zadomowiła się wśród polskich widzów. Na szczęście moje obawy, że  po edycjach pełnych odkryć i ważnych debiutów festiwal stanie się celebrowaniem "Zimnej wojny" jako kina polskiego, okazały się zupełnie nietrafione. Nawet jeśli główne laury trafiły w ręce Pawła Pawlikowskiego. Było w tym roku coś ważniejszego od Złotych Lwów. 


Drugiego dnia debiutował bowiem "Kler" Smarzowskiego i festiwal stał się tym, czym być chyba powinien, mianowicie Początkiem. Pół godziny przed seansami kolejki widzów puchły w zastraszającym tempie. Istne pandemonium, tłumy jak na pasterce albo rezurekcji, przepychanie, awantury, "pan tu nie stał". W Multikinie widzowie czekający do "siódemki" udawali, że wpychają się do "szóstki", bo kolejka do "szóstki" posuwała się szybciej. Kolejkowi krętacze i kolejkowi praworządni. W takich momentach i temperaturze czuje się znowu – w epoce nadmiaru informacji, rozsypanego kanonu i odchodzącej do lamusa ramówki – doniosłość kina jako wydarzenia społecznego. I dobrze, że film Smarzowskiego odpowiada na pragnienie wspólnoty – nie szyderą, ale opowieścią o wspólnocie właśnie. Ze środka, nie z bezpiecznego dystansu.

Recenzje na gorąco strony raczej liberalnej czy lewicowej szybko wypracowały, mam wrażenie, pewien konsensus: film jest udany, ale jednak trochę przesadzony, artystycznie niespełniony. Nie zgadzam się z takim postawieniem sprawy. "Kler" ma wyjątkową gęstość i sporo zawijasów, bo i estetyczną zasadą polskiego Kościoła pozostaje pewien barokowy naddatek – wystarczy iść na mszę, poczytać polskich hierarchów albo mieć kolegów z Krakowa, aby ten naddatek rozpoznać na dobre i na złe. "Kler" jest też filmem z zagadką, emocjonalnym slalomem, konsekwentnie i klarownie przeprowadzonym. Nakręcony w trybie "my, wspólnota", wchodzi do środka, dokonując dużego empatycznego wysiłku – wysiłku zrozumienia, rzecz jasna, ale nie usprawiedliwienia. Smarzowskiego nie interesuje czysta przemoc i czysta niesprawiedliwość, ale ich rozrost i mutacja, wirus krzywdy. Dlatego też bohaterowie grani przez Arkadiusza Jakubika, Roberta Więckiewicza i Jacka Braciaka są postaciami tragicznymi, a Janusz Gajos jako komediowe ciało arcybiskupa to gwiazda drugiego planu. Smarzowski jest otwarcie niewierzący; mógł więc nakręcić film, patrząc z boku, niejako z ukosa. Robi jednak coś dokładnie przeciwnego, wychodzi do społeczności, której nie jest częścią i właśnie tam szuka zmiany i nadziei.

"Kler" jako epicki film o zarażeniu przemocą zazębił mi się z filmem, który oglądałam tuż po nim, "53 wojnami" Ewy Bukowskiej, pokazywanymi w bocznej sekcji Inne Spojrzenie. Tu do takiego zarażenia dochodzi w relacji miłosnej. Adaptacja autobiograficznej książki Grażyny Jagielskiej "Miłość z kamienia" opowiada bowiem o zinternalizowaniu przez żonę ekstremalnych doświadczeń męża, reportera wojennego. Bohaterka nigdy nie była na wojnie, żyje jednak w permanentnym lęku, trybie oczekiwania na wiadomość o śmierci ukochanego mężczyzny. To miłość, która mutuje w zespół stresu pourazowego. Magdalena Popławska rozgrywa tutaj chyba najlepszy polski melodramat ostatnich lat. Szkoda, że umieszczenie filmu poza Konkursem Głównym uniemożliwiło jej walkę o laur najlepszej aktorki festiwalu.

To zresztą szersza kwestia: Inne Spojrzenie, konkurs, niekonkurs. Festiwal średniej wielkości kinematografii ma problem z sekcją, stworzoną chyba z myślą o canneńskim Un Certain Regard. W poprzednich latach Złotego Pazura zdobywały filmy rzeczywiście ekscentryczne, np. "Baby Bump" Kuby Czekaja i "Photon" Normana Leto. Nie mi oceniać, czy miałyby szansę w Konkursie Głównym (choć używający konwencji dokumentu przyrodniczego "Photon", skądinąd jeden z najlepszych polskich filmów ostatnich lat, wydaje mi się narracyjnie krystaliczny; zaś bardziej chropowate "Pomiędzy słowami" Urszuli Antoniak i "Wieża. Jasny dzień" Jagody Szelc odnalazły się w Konkursie). Jednak "53 wojny" i tryumfująca w tym roku "Nina" Olgi Chajdas to filmy formalnie klasyczne, znacznie bardziej tradycyjne od filmów konkursowych "Dziura w głowie" Piotra Subbotki i "Krew Boga" Bartosza Konopki. Trudno było więc odpędzić od siebie myśl, że o kinie kobiet i o kobietach wciąż myśli się jako o bardziej undergroundowym, "dziwnym". Takim filmem w sekcji była "Moja polska dziewczyna" Ewy Banaszkiewicz i Mateusza Dymka – londyński łżedokument o polskiej dziewczynie, która może jest aktorką, a może po prostu konfabulantką. To film z tajemnicą i obraz porażającej imigranckiej samotności – w konkursowej logice bez szans wobec filmów Chajdas, Bukowskiej czy Szelc. Ta ostatnia jest dziś największym urwisem polskiego kina. Miała zrobić ze studentami aktorstwa Szkoły Filmowej w Łodzi film dyplomowy – zrobiła film dyplomowy do sześcianu. "Monument" opowiada bowiem o przemocy wobec studentów. Ale ma też w sobie seminaryjną intensywność, zmusza widza do nieustannej harówki interpretacyjnej, ustanawia osobny świat, który widz musi sobie skleić od zera. Jest w tym jakiś Kafka. Zresztą – najlepiej o filmach Jagody Szelc opowiada ona sama. Prawdopodobnie puści nas kiedyś z torbami.


Ale wracając jeszcze do "53 wojen"... Kiedy myślę o tym filmie teraz, wydaje mi się, że splot motywu miłosnego z motywem zarażania przemocą jest tak naprawdę splotem dwóch festiwalowych lajtmotywów. Miłość tryumfowała w głównych kategoriach; w "Zimnej wojnie", "Kamerdynerze" i w "Ninie", filmie o niesympatycznych ludziach podejmujących niesympatyczne wybory i bardzo pretekstowo traktującym macierzyństwo (to moja osobista do niego pretensja). Filmy bardziej dociekliwe badały, jak przemoc – nie Zło, tylko przemoc właśnie, niejako w kontrze do pojęć abstrakcyjnych – przechodzi z człowieka na człowieka, jak się zmienia, gdzie odkłada. Myślę o trzech dobrych filmach historycznych w konkursie głównym: "Wilkołaku" Adriana Panka, "Ułaskawieniu" Jana Jakuba Kolskiego (wyróżnione zasłużenie za rolę Grażyny Błęckiej-Kolskiej) i "Krwi Boga" Bartosza Konopki. O tym pierwszym już na łamach Filmwebu pisałam (recenzję filmu moża przeczytać TU – przyp. red.). Drugi traktuje o powojennych Antygonach, tułaczce małżeństwa w średnim wieku z synem w trumnie w celu jego godnego pochówku. Trzeci cofa się do Średniowiecza i jest wycinkiem z historii nawracania pogan, mieczem oczywiście bardziej niż krzyżem. Piszę wycinkiem, bo film Konopki jest kinem historycznym, które bardzo lubię, a którego wciąż mi brakuje: naznaczonym obcością przeszłości, filmem z perspektywy mikro, w kontrze do konwencjonalnego kina historyczno-widowiskowego. "Krew Boga" – któremu nagrodę za zdjęcia Jacka Podgórskiego wywróżyłam po pięciu minutach – jest kinem błotnistym jak żuławszczyzna.


W Konkursie nie zabrakło oczywiście filmów historycznych o ambicjach bardziej epickich – jak "Kamerdyner" Filipa Bajona, który wyjechał z Gdyni ze Srebrnymi Lwami pod pachą. Mam z nim problem wynikający z pewnego rozdarcia. "Kamerdyner" trochę nie wie, czy chce być poważnym filmem o stosunkach kaszubsko-niemiecko-polskich, czy nową "Trędowatą". To drugie (pomimo dobrej roli Janusza Gajosa w roli lokalnego działacza) wychodzi zdecydowanie lepiej: Bajon wie, jak używać niewątpliwej urody Sebastiana Fabijańskiego (choć nie eksponuje jego tańczącego brzucha ze śmiałością Patryka Vegi), pozwala szarżować Adamowi Woronowiczowi w roli złego arystokraty, bez najmniejszego zawstydzenia kibicuje kazirodczej namiętności i jeszcze obsadza w roli Demonicznego Homoseksualisty Marcela Sabata, znanego przede wszystkim z roli Zośki w "Kamieniach na szaniec" Roberta Glińskiego. Tego zepsucia jest jednak za mało, by na serio przekroczyć granicę złego smaku i wkroczyć na teren filmów grzesznie rozkosznych.  

"Eter" Krzysztofa Zanussiego, też rozpisany na lata i osadzony na wielojęzycznej prowincji, dużo zawdzięcza pełnym mdlącej bieli zdjęciom Piotra Niemyjskiego. Zyskał też jako rozdział festiwalowej epopei – zbiegiem okoliczności konstruując kontrapunkt wobec materialistycznej opowieści o krzywdzie. Jako jedyny staje tak pewnie po stronie metafizyki – Zło przyjmuje tu postać nadnaturalną, i rzecz jasna uwodzicielską. Przychodzi i pyta. Jest autonomicznym, zewnętrznym bytem. Nie odkłada się w ciele.

Chociaż, gwoli ścisłości, ciało nie ma też większego znaczenia w "Fudze" Agnieszki Smoczyńskiej – gdzie tytułowe schorzenie, fuga dysocjacyjna, funkcjonuje jako nośna metafora rozpadu relacji międzyludzkich. Psychodrama Gabrieli Muskały, rozegrana drastycznie z Łukaszem Simlatem w roli męża, kontekstu medycznego właściwie nie potrzebuje. Alternatywne podejście reprezentuje "Jak pies z kotem", osobiste pożegnanie młodszego z braci Kondratiuków ze starszym, zmarłym w 2016 roku. Film opowiada o opiece nad Andrzejem Kondratiukiem po udarze i równoległych trudnościach zdrowotnych Igi Cembrzyńskiej. Nagrodzeni za drugi plan Olgierd Łukaszewicz i Aleksandra Konieczna wcielają się w nich z fantazją – ale paraliż jest tu paraliżem, choroba alkoholowa chorobą alkoholową. Zaburzenie redefiniuje relacje rodzinne – od banału pieluch, cewników i naderwanych barków po komunikacyjne zgrzyty i niemożności, w sensie zupełnie niezależnych od woli i chęci zmian w mózgu. Nie ma w tym metafizyki.

Ostatnim dobrym filmem, jaki w Gdyni obejrzałam, było "7 uczuć" Koterskiego. To właśnie tutaj Katarzyna Figura w roli Nel jedzie na wielbłądzie. Za wielbłąda robi dwóch kolegów, chyba przykrytych jakąś płachtą. Najnowsza odsłona zmagań Adasia Miauczyńskiego jest teatrzykiem szkolnym à rebours, przedstawienie "W pustyni i w puszczy", w którym nasz Adaś brawurowo wciela się we lwa – przedziwną intrygą szkatułkową. Plejada polskich aktorów gra uczniów z jednej klasy – w fartuszkach, kołnierzach typu śliniak, z workami na kapcie zarzuconymi na plecy. Chyra jest nowy, Dorociński wagaruje, a Gabriela Muskała kradnie wszystkie sceny jako znerwicowana Kujonica-Pierrot. Rodziców grają aktorzy na ogół młodsi, czasami znacząco; matką Figury jest Kulig. Adaś zaś rozpaczliwie walczy o miłość i pewnego dnia w ferworze tej walki łamie szczeniakowi łapkę. Ojciec, grany przez Adama Woronowicza, wsadza szczeniaka do worka i idzie z Adasiem utopić go w stawie. 

Dzieci są tu potwornie nieszczęśliwe, a dorośli na ogół paskudni. Tym samym "7 uczuć" tworzy z "Klerem" tematyczną i etyczną klamrę przy użyciu podobnej strategii afektywnej – śmiechu, który zastyga w gardle i zaczyna dusić. To ciekawe, że obaj – Koterski i Smarzowski – zrobili niemal jednocześnie dwa filmy o wrzucaniu dzieci w maszynę krzywdy, od ignorowania po aktywne znęcanie. Po kilku dniach tabliczka na skraju plaży za Teatrem Muzycznym – "Nakaz ustawicznego nadzoru nad dziećmi" – przestała mnie bawić. To będzie kolejna ciekawa jesień w polskim kinie.

^{zdjęcie na stronie głównej: Bartosz Mrozowski/KLER}